Strijd voor zelfstandigheid gaat hard tegen hard

Herindelingen gaan regelmatig gepaard met gedoe, maar zo nu en dan zijn er fikse negatieve uitschieters. Het fusieproces rondom Scherpenzeel is er daar een van. Gekonkel, gefoezel en gestook door diverse spelers maken het tot een ‘dirty’ herindelingstraject. Het gaat hard tegen hard; zowel in- als extern. Een reconstructie in drie delen. 

Eerste waarschuwing

Bijna twee jaar nu is het 10.000 inwoners tellende Gelderse Scherpenzeel in een verbeten strijd voor zelfstandigheid verwikkeld. In 2011 wil de gemeente fuseren met Woudenberg en Renswoude, maar dat wetsvoorstel wordt na val van het kabinet Balkende IV controversieel verklaard en vervolgens door het kabinet Rutte I ingetrokken. Sindsdien worden door het provinciebestuur van Gelderland wel eens speldenprikjes uitgedeeld, of wordt het Scherpenzeelse college erop gewezen dat de gemeente toch echt in haar eigen organisatie moet investeren om toekomstbestendig te worden. Het negeren van die adviezen door Scherpenzeel heeft echter geen gevolgen. Een eerste officiële ‘waarschuwing’ aan het adres van Scherpenzeel, dat haar zelfstandige toekomst op het spel staat, wordt op 22 juli 2019 afgegeven door de Gelderse commissaris van de koning (cdk) John Berends (CDA).

 

Twee opties

De gemeente moet een verkenning uitvoeren waarbij twee opties ‘nadrukkelijk en gelijktijdig zullen worden verkend’, schrijft Berends. Het gaat om voortzetting van zelfstandigheid van Scherpenzeel en een bestuurlijke fusie met Barneveld. In december 2019 moet de gemeente een ‘duidelijk besluit’ over de te volgen koers nemen; er moet een stip op de horizon worden gezet. Als die stip Gedeputeerde Staten (GS) onvoldoende vertrouwen geeft, zullen GS een ‘eigen afweging’ maken. Een gewaarschuwd mens telt voor twee. 

 

Ontbreken bestuurskracht

De aanleiding van de provinciale opdracht aan Scherpenzeel medio 2019 ligt in het rapport van SeinstravandeLaar (SvdL). Het college van Scherpenzeel geeft het bureau in maart 2019 de opdracht in kaart te brengen wat er nodig is om de begin dat jaar vastgestelde Toekomstvisie 2030 te realiseren. In het rapport van SvdL – ‘Zelfbewust Scherpenzeel’ – dat voor de zomer verschijnt, komt naar voren dat de gemeente haar taken niet naar behoren kan uitvoeren. Het schort onder meer aan organisatie- en bestuurskracht. De enige toekomstbestendige optie is herindeling met Barneveld, zo luidt een van de conclusies van het rapport.

 

Uur ‘u’ is aangebroken

Dat rapport geven GS van Gelderland de onderbouwing van hun opvatting dat er echt iets moet gebeuren, dat het ‘uur u’ is aangebroken. Scherpenzeel beseft weliswaar dat er werk aan de winkel is, maar houdt vast aan zelfstandigheid. Een verbetertraject wordt in gang gezet om de bestuurskracht te versterken en te investeren in extra personeel. Tegelijkertijd geeft de raad een gemeentelijke stuurgroep de opdracht de vier door SvdL genoemde opties − zelfstandigheid, ambtelijke fusie, regiegemeente, herindeling − verder uit te werken.

 

Aanval op integriteit

Toch begint er wat te schuiven. Een deel van het college van ChristenUnie, GemeenteBelangen Scherpenzeel (GBS) en Pro Scherpenzeel begint door het rapport van SvdL te twijfelen of vasthouden aan zelfstandigheid – zoals ook vastgelegd in het coalitieakkoord 2018-2022 – wel een verstandige koers is. Anderen uiten hun twijfels over de objectiviteit van het onderzoeksbureau. Dit bureau heeft eerder onderzoek gedaan in de later heringedeelde gemeente Neerijnen. De Scherpenzeelse waarnemend burgemeester Harry de Vries was daar in die tijd waarnemer. De Vries krijgt het verwijt te hebben gestuurd op de inhuur van SvdL. De burgemeester is laaiend en ziet dit als een aanval op zijn integriteit.

 

Opdracht: regel de fusie

Het incident tekent het wantrouwen dat er is tegen Harry de Vries (CDA). Er gaan hardnekkige geruchten dat hij door de voormalige commissaris van de koning Clemens Cornielje (VVD) met de boodschap op pad is gestuurd om de fusie tussen Scherpenzeel en Barneveld te regelen. Zelf ontkent hij dat en ook de opvolger van Cornielje, cdk Berends, stelt dat De Vries die opdracht niet formeel heeft gekregen. Wel is duidelijk dat hem een fikse klus wacht, niet in de laatste plaats door de inhoud van de brief van De Vries’ voorganger, Corry van Rhee, die zij bij haar vertrek op 15 januari 2019 aan het Scherpenzeelse college en raad schrijft. Ze is bezorgd over de bestuurscultuur en laat doorschemeren dat Scherpenzeel beter kan fuseren. Een dag later begint De Vries.

 

Vertragingstechniek

Zoetjesaan wordt duidelijk dat De Vries de ingezette koers voor zelfstandigheid van zijn gemeente niet ziet zitten. Dat blijkt onder meer uit zijn reactie op de bewuste brief van juli 2019 van de cdk Berends; die eerste ‘waarschuwing’ dat de zelfstandigheid van de gemeente op het spel stond. De cdk draagt Scherpenzeel op niet de door haar gewenste vier scenario’s uit te werken, maar zich te beperken tot twee: zelfstandigheid en herindeling met Barneveld. Voordat de cdk die brief aan het voltallige college van Scherpenzeel stuurt, wordt deze afgestemd met De Vries en burgemeester Asje van Dijk van Barneveld. In een mail van 16 juli aan GS en de Barneveldse burgemeester – boven tafel gekomen na een beroep door Omroep Gelderland op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) ­– schrijft De Vries blij te zijn met de door de provincie opgelegde inperking van de verkenning. ‘Noodzakelijk’, mailt hij aan GS en Van Dijk. Omdat in een eerste bijeenkomst van de stuurgroep ‘tot mijn verbazing zelfs werd geopperd om niet alleen het spoor Barneveld te verkennen, zoals afgesproken, maar bijvoorbeeld ook Veenendaal. Voor mij weer een voorbeeld van de vertragingstactiek, evenals de discussie of het voorzieningenniveau in Scherpenzeel hoger moet zijn dan bijvoorbeeld een 6.’ In die mail benadrukt hij dat hij het managementteam heeft laten weten dat de provinciale lijn de komende maanden leidend moet zijn.

 

Mol provincie

Voor diverse spelers uit Scherpenzeel is deze houding van De Vries tekenend voor zijn rol in het hele proces. Hij wordt als mol, als zetbaas van de provincie gezien, die informatie vanuit het college zonder medeweten van de wethouders doorspeelt naar GS en lobbypogingen richting Provinciale Staten (PS) onderneemt. Inmiddels is overduidelijk dat De Vries voor herindeling is. Dat ontkent hij zelf ook niet en spreekt zich regelmatig publiekelijk uit voor herindeling te zijn. Dat wordt hem niet in dank afgenomen. Uiteindelijk zeggen de wethouders het vertrouwen in hem op en vertrekt De Vries, maar daarover later meer.     

 

Stip op horizon

Terug naar november 2019. Het door de stuurgroep opgestelde rapport ‘Regie over de toekomst van Scherpenzeel’ wordt raadsbreed vastgesteld. Op basis daarvan moet de gemeenteraad op 9 december een besluit nemen, oftewel de in juli door de provincie geëiste stip op de horizon zetten. De voor- en nadelen van zelfstandigheid versus herindeling worden daarin op een rijtje gezet. Het scenario ‘Scherpenzeel Zelfstandig’ is daarin verder uitgewerkt dan ‘herindeling Barneveld’. Een zelfstandige gemeente Scherpenzeel heeft een jaarlijks extra budget nodig van tussen de 1,2 en 1,6 miljoen euro. Na vaststelling van het rapport door de raad probeert De Vries wijzigingen te forceren. Hij vindt dat er een reactie van Barneveld aan moet worden toegevoegd. De raad weigert dat.  

 

Stevige brief

Gelderland is not amused over het rapport van de stuurgroep. In een stevige brief van 20 november aan college en raad schrijven GS dat er nogal wat schort aan het stuk, waarin Scherpenzeel in de ogen van GS te makkelijk concludeert dat zelfstandig voortbestaan mogelijk is. Een hele waslijst aan kritiekpunten volgt, met de overduidelijke waarschuwing: ‘Zonder vertrouwen in een duurzame toekomst van Scherpenzeel is een bestuurlijke fusie op provinciaal initiatief een optie.’ Voor het eerst dreigt de provincie met ingrijpen, met een door de provincie geïnitieerde herindelingsprocedure (arhi-procedure). De brief slaat in als een bom en wordt gezien als onwenselijke provinciale inmenging in het gemeentelijke democratische proces. De brief belandt immers daags voor die belangrijke raadsvergadering van 9 december bij raads- en collegeleden.

 

Scheuring in coalitie

Er ontstaat een scheuring in de coalitie van Gemeentebelangen Scherpenzeel, ChristenUnie en Pro Scherpenzeel. De laatste twee fracties willen het pad van herindeling inslaan. De wethouders van ChristenUnie en Pro Scherpenzeel zijn tot het besef gekomen dat vasthouden aan zelfstandigheid geen haalbare kaart meer is. De wethouder van GemeenteBelangen Scherpenzeel (GBS), met vijf zetels de grootste fractie in de dertien raadsleden tellende raad, gelooft er nog wel in. ChristenUnie en Pro Scherpenzeel vinden burgemeester De Vries aan hun zijde. Hij probeert eind november op voorhand bij Provinciale Staten steun voor provinciale inmenging te krijgen. Via een mail benadert hij een Statenlid van GroenLinks (coalitie): ‘Omdat ik mij zorgen maak over de politiek bestuurlijke situatie in Scherpenzeel zou ik het op prijs stellen om op korte termijn telefonisch contact te hebben, mede gezien een mogelijke rol van de provincie.’ Het benaderde Statenlid wijst het verzoek resoluut af. Bij Provinciale Staten is De Vries niet aan het goede adres; hij moet bij de cdk of GS in zijn geheel zijn, zo stelt het Statenlid. Hij probeert het opnieuw: ‘Het was puur bedoeld om bij een eventuele discussie op PS niveau rond de mogelijk “van bovenaf op te leggen herindeling” van Scherpenzeel met Barneveld je vanuit mijn rol bij te praten.’

 

Coupe

Rond en op die belangrijke raadsvergadering van 9 december 2019 volgen de ontwikkelingen zich in razendsnel tempo op. Er wordt door GBS een initiatiefvoorstel voor zelfstandigheid ingediend en achter de schermen wordt aan een nieuw college gewerkt met louter voorstanders van zelfstandigheid. Voordat de ‘coupe’ wordt gepleegd, barst op 3 december de bom in het college.

 

Bewuste chaos

Het vertrouwen in GBS-wethouder Henny van Dijk wordt tijdens de collegevergadering van die derde december door de twee wethouders en de burgemeester opgezegd. Aanleiding is de financiële onderbouwing van het initiatiefvoorstel van GBS en die van het collegevoorstel voor herindeling, dat op verzoek van De Vries inderhaast is opgesteld. Naar eigen zeggen krijgt Van Dijk geen tijd om die financiële onderbouwing van het collegevoorstel nauwkeurig te bestuderen. In die van het initiatiefvoorstel heeft ze alle fiducie. Haar collega’s hebben geen vertrouwen meer in haar financieel inzicht en burgemeester De Vries vraagt haar per direct de collegekamer te verlaten. Van Dijk laat zich echter niet wegsturen: ‘Alleen de raad kan dat doen.’ Ze verlaat wel even de kamer, om samen met de gemeentesecretaris bij de wethoudersvereniging te checken of een college een wethouder al dan niet mag wegsturen. Na een paar minuten komt ze terug (nee, het mag niet). Er ligt dan al een persbericht op tafel waarin haar vertrek wordt aangekondigd. Van Dijk blijft echter zitten waar ze zit. Achteraf is het vermoeden dat de burgemeester bewust chaos in het gemeentebestuur wil creëren, om GS munitie te geven tot provinciaal ingrijpen.

 

College klapt

Op 9 december, de dag van de cruciale raadsvergadering over de toekomst van de gemeente, klapt het college. De wethouders van ChristenUnie en Pro Scherpenzeel worden bij aanvang van de vergadering door hun fracties teruggetrokken. Een nieuw college van GBS en SGP staat direct in de startblokken, inclusief een nieuw bestuursakkoord: Zelfstandig Scherpenzeel. Het initiatiefvoorstel van GBS-fractievoorzitter Henk Brons, om te kiezen voor zelfstandigheid, wordt met acht stemmen voor en vijf tegen aangenomen. Het collegevoorstel om voor herindeling te kiezen wordt verworpen.

 

Niet blij

GS zijn niet blij voor de keuze voor zelfstandigheid, zo blijkt uit een brief van GS van 17 december aan het kersverse college. Zij stellen dat de gemeente met de keus voor zelfstandigheid voorbijgaat aan essentiële voorwaarden die bij zelfstandigheid horen. De ambtelijke organisatie moet structureel worden versterkt met structureel geld. Ook moet de gemeente zorgen voor voldoende bestuurskracht. Daaronder verstaan GS onder meer een toekomstvisie op regionale samenwerking, goede strategische slagkracht en een sterk politiek-bestuurlijk en maatschappelijk samenspel. Het nieuwe college moet binnen een maand met een uitgewerkt plan komen hoe de gemeente het in haar eentje denkt te gaan redden. Kan dat plan de toets der kritiek niet doorstaan, dan ‘blijft provinciale regie op de bestuurskrachtversterking een serieuze optie’, schrijven GS.

In Binnenlands Bestuur nr. 6 van deze week (inlog) staat een reconstructie waarin specifiek wordt ingegaan op de rol van Gedeputeerde Staten, die van waarnemend burgemeester Harry de Vries en van het oude en nieuwe college van Scherpenzeel. Lees hier het nieuwsbericht dat donderdag is verschenen. In drie online artikelen gaat Binnenlands Bestuur uitvoeriger in op de gebeurtenissen sinds juli 2019. Dit is het eerste van die driedelige online serie. Zondag deel twee: Bezwaren van een ‘van bovenaf’ opgelegde herindeling stuiten op dikke muren.