Fryslân wil af van ‘knellend korset’ Thorbecke

Een kwart eeuw geleden kwam de toen voorgestane bestuurlijke vernieuwing in de provincie Fryslân niet van de grond. Tot grote spijt van Arno Brok, destijds fractievoorzitter voor de VVD in Leeuwarden en nu commissaris van de koning in Fryslân. Hij is ervan overtuigd dat het dit keer wel gaat lukken. De tijd is er rijp voor.

Verzuild

‘Destijds was het nog allemaal verzuild. De taakverdeling tussen provincie, gemeenten en waterschap was veel strikter’, aldus Brok. ‘Er is in de afgelopen tijd veel veranderd. De hiërarchische verschillen tussen de bestuurlijke gremia zijn afgenomen. Daarnaast houden verschillende gremia in Fryslân zich bezig met bijvoorbeeld de toekomst van de landbouw en de veenweideproblematiek.’ In plaats van dat provincie, gemeenten en waterschap over elkaar heen buitelen van wie het ‘probleem’ is en wie het moet oplossen, wordt al veel samengewerkt. De lijnen zijn volgens Brok kort en de onderlinge verhoudingen goed. ‘We willen één overheid zijn en horizontaal besturen. Het is veel interessanter om op horizontale wijze te kijken hoe je in het belang van de 650.000 inwoners van onze provincie opgaven kunt oppakken.’ Daarin is nog een flinke slag te maken. En, heel belangrijk, de mienskip, de samenleving, moet daar veel meer en veel actiever bij worden betrokken.

 

Democratische processen

De boel moet dus opgeklopt. Om het vernieuwingsproces in gang te zetten schreef Brok, op verzoek van de Friese Staten en samen met medewerkers en de griffier, de discussienotitie Democratische vernieuwing in Fryslân. Daarin stelt Brok onder meer dat ‘korset van Thorbecke’ begint te knellen. Het korset losmaken, kan via formele wijzigingen ‘maar sneller en effectiever via nieuwe manieren van (samen)werken. Bestuurlijke vernieuwing draait niet zozeer om een verschuiving van een representatieve democratie met gekozen volksvertegenwoordigers naar een doe-democratie, het gaat veel meer om het opnieuw uitvinden van democratische processen die passen bij de huidige tijd.’

 

Senaat van Fryslân

In het discussiestuk worden zeven voorstellen gedaan die daaraan kunnen bijdragen. Zoals het instellen van een Senaat van Fryslân. ‘Leden van die Senaat moeten gevraagd en ongevraagd met adviezen komen of op een aantal thema’s reflecteren’, verduidelijkt Brok. ‘Het is niet bedoeld als gremium dat genomen besluiten nog eens onder de loep neemt.’ De samenstelling ervan moet breed zijn en bestaan uit leden die niet uit partijpolitieke structuren komen. ‘Denk aan studenten, mensen uit de bijstand en ondernemers.’ De leden moeten voor een bepaalde periode worden benoemd. ‘Er moet wel een bepaalde constante in zijn, maar het moet rouleren zodat ook andere mensen een kans krijgen. Maar zonder enige continuïteit vervliegt het te snel.’ Er kan gekozen worden voor een senaat die een aantal keer per jaar fysiek bij elkaar komt, en dan zou je aan zo’n 25 leden kunnen denken. Er kan ook voor een digitale optie worden gekozen, dan kunnen meer leden participeren.

 

Digitaal platform

Een ander idee is het inrichten van een digitaal platform, waarmee inwoners de mogelijkheid tot directe inspraak bij politieke thema’s en ontwikkelingen krijgen. ‘Dat kan een vast panel zijn, of juist niet. Je moet in ieder geval zorgen voor een representatief bereik. Dat moet nog worden uitgewerkt, maar het gaat erom dat je mensen betrekt op een wijze die meer bij deze tijd past’, benadrukt Brok. Dan zijn er nog voorstellen voor het instellen van een budget voor een burgervoorstellen, ideeën om burgers mee te laten praten over de besteding van provinciaal geld en voor een andere wijze van coalitievorming. Daarbij kan worden gedacht aan een minder gedetailleerd bestuursakkoord en het aanstellen van bestuurders op persoonlijke titel. De ideeën zijn niet in beton gegoten. ‘Qua abstractie zijn ze totaal verschillend, maar we hebben vooral voorbeelden willen geven die de gedachten prikkelen.’

 

Luisteren, niet zenden

In september besluiten Provinciale Staten op welk manier de discussienotitie met de samenleving en met gemeenten en waterschap wordt besproken. Fysieke bijeenkomsten zijn door corona wat lastig te organiseren, ‘maar hoe dan ook willen de Staten vooral luisteren, en niet zenden’, aldus Brok. ‘Anders dan 25 jaar geleden moet dit geen intern proces worden, waar alleen mensen deelnemen die met de publieke zaak bezig zijn. Het gaat er nu juist om hoe onze steden en dorpen erin staan. Misschien komen er door de discussie over de zeven voorstellen wel vier betere voorstellen voor in de plaats. De Staten willen echt horen wat anderen ervan vinden.’

 

Vitaliteit

Ondertussen wordt er in het provinciehuis ook niet stilgezeten. En wordt al op diverse manieren meer samenwerking met de gemeenschap en met gemeenten en het waterschap gezocht. Zo is er het right to challenge; als burgers denken dat ze een taak beter, slimmer en goedkoper dan de overheid kunnen uitvoeren, kunnen ze die taak overnemen. ‘Het meest illustratieve voorbeeld is dat een kroegbaas ook tevens de brug bediend. We hebben 11 steden en 400 dorpen, daarin zit een enorme vitaliteit. Vaak lopen daar dingen beter als wij ons er niet mee bemoeien.’ Loslaten en waar mogelijk faciliteren is daarbij het credo. Dat vraagt ook wat van ambtenaren. ‘De rol van ambtenaren zal minder gaan om inhoudelijke kennis inbrengen, problemen analyseren en oplossingen uitwerken (al blijft dat ook van belang) en meer om het ondersteunen van initiatieven, doelen en ideeën uit de maatschappij. Een ‘civil servant’ in de ware betekenis van het woord’, schrijft Brok in de discussienotitie.

 

Droombeeld

Om de nauwe samenwerking tussen de overheidsgremia te benadrukken, kent Fryslân sinds kort een gezamenlijk traineeprogramma. ‘Dat geeft al aan dat wij werken voor de overheid in Fryslân als gemeenschappelijke insteek belangrijker vinden dan het werken voor de provincie of voor een gemeente.’ Daarop voortbordurend heeft Brok een droombeeld, een toekomstperspectief. ‘Hoe mooi zou het zijn als ambtenaren vanuit een pool werken, met een opgave bezig zijn. Niet voor een provincie, een gemeente of een waterschap werken, nee, ze werken voor Fryslân. Dat is het belangrijkste en niet bij welk loket je zit.’

 

Minder verkokerd

Zo ver is het nog niet. De Staten gaan zoals gezegd in september bepalen op welke wijze de discussienotitie met de samenleving, gemeenten en het waterschap wordt besproken. Op de vraag wanneer Brok tevreden is, zegt hij dat hij ‘tevreden’ een ‘vreselijke term vindt. ‘Ik ben blij dat de Staten dit punt opnieuw hebben willen agenderen omdat dit thema zo past bij Fryslân, zo past bij de cultuur van de wijze waarop we hier met elkaar omgaan. Ze willen op een minder verkokerde wijze en veel integraler opgaven oppakken. Dat is vernieuwend.’