Op naar de dappere ambtenaar
Om een nieuwe toeslagenaffaire te voorkomen, is het belangrijk om ambtenaren te trainen in moed. Dappere ambtenaren verdienen bescherming.
Om een nieuwe toeslagenaffaire te voorkomen, is het belangrijk om ambtenaren te trainen in moed. Dappere ambtenaren verdienen bescherming. Het nieuwe kabinet doet er daarom goed aan om de wet- en regelgeving op dat punt onder de loep te nemen.
Dat stelt publicist – en ambtenaar – Paul Strijp in een essay in Binnenlands Bestuur van deze week. De toeslagenaffaire kent een complex aan oorzaken. Zoals ingewikkelde wetgeving, onrechtmatige algoritmische besluitvorming en een overheid die moeilijk in staat is om echt naar haar burgers te luisteren. Voor de versterking van de positie van ambtenaren diende demissionair minister Ollongren van Binnenlandse Zaken in juni van dit jaar een wetsvoorstel in. Onder de nieuwe Wet bescherming klokkenluiders kunnen ambtenaren die misstanden constateren direct naar het Huis voor de Klokkenluiders. Hun superieuren kunnen dat niet blokkeren.
Vakmanschap
Een half jaar eerder kondigde het kabinet een maatregelenpakket aan. Een maatregel springt bij Strijp in het oog: de versterking van het ambtelijk vakmanschap. Ambtenaren moeten kunnen omgaan met tegenspraak en direct contact met burgers. Zij moeten de maatschappelijke opgave centraal stellen en over organisatiegrenzen heen werken. ‘Wat zegt het kabinet hiermee nu eigenlijk?’, vraagt Strijp zich af.
Loyaliteit
De loyaliteit van ambtenaren is volgens hem van oudsher zeer hoog. ‘De minister moet uit de wind worden gehouden, de minister moet door de Kamer worden geloodst, de beeldvorming rondom de minister mag niet lijden onder wat dan ook. Elke ambtenaar heeft wel een leergang ‘politiek-bestuurlijke effectiviteit’ gevolgd. Deze mindset is diepgeworteld’, aldus Strijp. Maar die loyaliteit heeft een keerzijde: het risico dat de spanning tussen politieke en maatschappelijke wenselijkheid verdampt.
Moed trainen
Strijp schetst de positie van de ambtenaar: ‘Je leidinggevende organiseert een themadag. Onderwerp: nooit meer een toeslagenaffaire, wat betekent dat voor jou? In de ochtend passeren keurig alle juridische aspecten de revue. De hoofdstukken 13 en 14 van de CAO Rijk. Daarin staat wat je moet doen om een misstand te melden en op welke bescherming je mag rekenen. In de middag draaft een aantal hoogleraren op. Met prachtige beschouwingen over ambtelijk vakmanschap en opgavegericht werken. Ondertussen dwalen de gedachten van onze ambtenaar af. Hij is op de hoogte van een aantal misstanden in zijn maatschappelijk domein. Maar waar begin je aan als je deze meldt? Met een onbestemd gevoel in zijn onderbuik mijmert hij: laat maar gaan, met klokkenluiders loopt het altijd verkeerd af, ik heb genoeg andere dingen te doen.
Het einde van de themadag krijgt hij al niet meer mee. En dan verschijnt Dick Schoof, secretaris-generaal van het ministerie van Justitie en Veiligheid, ten tonele. “Je moet als ambtenaar wel een beetje moedig blijven”, liet hij onlangs in de Volkskrant optekenen.’
Een beetje moedig, op het oog een bijzaak. ‘Dat is niet het geval, moed is hoofdzaak’, aldus Strijp. ‘Moet elke ambtenaar moedig zijn? Of is moed alleen iets voor helden? Als dat laatste zo is dan ziet het er niet goed uit voor de publieke dienst. Helden immers zijn dun gezaaid in dit leven. Gelukkig is moed iets wat je kunt trainen.’
Angst en ongemak
Zou het daarom volgens Strijp geen idee zijn dat leidinggevenden in gesprek gaan met hun medewerkers en de vraag stellen: wat is laf, wanneer toonde jij laf gedrag en waarom, heb je je ook al eens roekeloos getoond en wat was daarvan het effect, wat heb je nodig om moedig te zijn?
‘Dit zijn vragen van de onderbuik, niet van het hoofd. Vragen over angst en ongemak.
Zou het dan als tegenwicht voor alle juridische regelarij geen idee zijn om een jaarlijkse prijs uit te reiken aan de dapperste ambtenaar? Voor alle duidelijkheid: dit is niet alleen een opgave voor de rijksoverheid. Een nieuwe toeslagenaffaire kan zich ook zo voordoen bij gemeenten, provincies en waterschappen. Zie wat er speelt in het sociaal domein in de gemeente Enschede.’
Lees het hele essay in Binneenlands Bestuur 24 van deze week (inlog)
Hamer bij (aankomend) politici de Algemene Beginselen van Behoorlijk Bestuur er in en van kwaliteitssystemen zoals het Integraal Afwegings Kader.
School (aankomend) politici om beleid en wet- en regelgeving altijd begrijpelijk, duidelijk en éénduidig te doen zijn. Op 3 november sprak Arno Visser, president van de Algemene Rekenkamer een belangrijkje lezing uit. Hieronder volgen drie citaten:
Citaat 1:
“Mijn stelling is: Video 2000 is nog altijd illustratief voor hoe het er in de publieke sector aan toegaat. Niet alleen bij het Rijk, provincies en gemeenten, maar ook in de zorg en onderwijs. Niemand spreekt dezelfde digitale taal en standaarden sluiten niet op elkaar aan.”
Citaat 2:
“Het gevolg? We zien geregeld in onze onderzoeken dat digitale systemen of digitale standaarden van overheidsorganisaties onderling of tussen overheid en uitvoeringsorganisaties niet op elkaar aansluiten. De consequentie is dat communicatie en informatie-uitwisseling tussen deze systemen stroef of niet goed verloopt. En dat heeft gevolgen, helaas vaak in de eerste plaats voor de burger die met de overheid te maken heeft.”
Citaat 3:
“De geschiedenis leert ons, dat we van goede standaardisering beter werden, dat het makkelijker werd en ook eenvoudiger. Maar het werkt vooral verbindend.
Denk maar aan de invoering van de standaardtijd in Nederland. Iets meer dan 100 jaar geleden kon elk dorp elke stad zelf bepalen hoe laat het was. Kun u zich voorstellen dat je dan op hetzelfde tijdstip in Den Haag moest zijn voor een lezing over digitalisering en burgerschap?
Dit moet nu ook in het digitale domein; digitalisering en burgerschap vragen om een nieuwe eenvoud van architectuur en taal. Om verbinding te leggen. En daar is burgerschap bij gebaat.”
Maak het staatshoofd toezichthouder bij het scholen van (aankomend) politici. En laat Willem Alexander vooral een lijst van verplicht te lezen boeken en video's opstellen.