Burgemeester ‘spin in het web’ bij integriteitskwesties

Een manier om de weerbaarheid van het bestuur te vergroten is het bevorderen van bestuurlijke integriteit. Minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken belooft in een brief aan de Tweede Kamer hierover binnenkort een handreiking te sturen aan burgemeesters. Onderzoekers adviseren burgemeesters geen integriteitsonderzoek te doen, maar om bij die kwesties ‘spin in het web’ te zijn.

VNG kijkt kritisch naar integriteitscode
De minister ondersteunt burgemeesters en commissarissen van de Koning in hun taak de integriteit in de eigen organisatie te bevorderen door het ontwikkelen, evalueren en actualiseren van instrumenten voor screening van kandidaten voor bestuurlijke functies en gedragscodes voor politieke ambtsdragers. ‘Die zijn ook van toepassing op zittende bestuurders.’ Een wetsvoorstel dat de verplichte Verklaring omtrent Gedrag (VOG) voor bestuurders regelt gaat komende maand in consultatie. Daarna volgt de voorbereiding voor een wetsvoorstel met daarin de reikwijdte van de zorgplicht van de burgemeester om de bestuurlijke integriteit te bevorderen. De VNG is bereid om kritisch naar de huidige tekst van de modelgedragscode integriteit te kijken en wil haar modelreglement van orde voor de gemeenteraad aanscherpen op het punt van afsplitsingen, in lijn met maatregelen die beide Kamers hebben getroffen.

Handreiking voor burgemeesters
Bij aanhoudende en ernstige integriteitsconflicten biedt het ministerie van BZK ‘waar nodig en in goed overleg met de commissaris van de Koning’ deskundigheid en bestuurlijke aandacht. Ollongren stuurt burgemeesters binnenkort een handreiking voor preventieve maatregelen en interventies bij bestuurlijke problemen. Daarin staat de vraag centraal wat de burgemeester zelf kan doen, welke ‘zachte’ interventies er mogelijk zijn en welke hulplijnen kunnen worden ingeschakeld, mocht daar behoefte aan zijn. De handreiking biedt een handzaam overzicht met verwijzingen naar (online) informatiebronnen en vormt een basis voor bewustwording en voor het voeren van het (periodieke) gesprek met alle spelers in politiek en bestuur, aldus de minister die de toepasbaarheid van de handreiking in de bestuurspraktijk volgt en zal aanpassen aan wensen en inzichten van gebruikers.’

Spin in het web
In opdracht van het ministerie van BZK heeft de Radboud Universiteit onderzoek gedaan naar de integriteitsprocedures bij de benoeming van wethouders. De centrale vraag van het onderzoek is wat de zorgplicht van de burgemeester voor de bestuurlijke integriteit betekent voor diens rol en bevoegdheden bij integriteitskwesties bij wethouders en hoe deze positie van de burgemeester zich verhoudt tot de autonome positie van de gemeenteraad. In eerste instantie bevelen de onderzoekers aan de burgemeester niet direct te belasten met integriteitsonderzoeken, want hoewel hij boven de partijen zou staan, kan hij door zo’n vraagstuk direct de gemeentelijke politieke arena worden ingetrokken. Dat maakt hem kwetsbaar. Wel zal hij, vanwege zijn wettelijke plicht en voorzitterschap van de raad, ‘spin in het web’ moeten zijn. Hij houdt overzicht van en regie op integriteitsvragen, bijvoorbeeld meldingen door te geleiden naar een ambt dat beter belast kan zijn met dit type onderzoek. De burgemeester wordt dan ook weer op de hoogte gesteld van de uitkomsten daarvan.

Provinciale toetsingscommissie
In tweede instantie bevelen de onderzoekers aan om de burgemeester bij integriteitsconflicten bij wethouders te laten bijstaan door een provinciale toetsingscommissie. Vanwege de integriteitstaak van de burgemeester ligt het voor de hand dat tussentijdse integriteitsmeldingen bij hem worden gedaan. Het advies is om na een ontvankelijkheidsonderzoek de kwestie door te geleiden aan de provinciale toetsingscommissie. De bevoegdheid om wethouders te ontslaan ligt te allen tijde bij de gemeenteraad. Als de burgemeester, de commissaris van de Koning of de minister daarin kunnen interveniëren, kunnen zij speelbal worden van de lokale, provinciale of landelijke politiek. Het is de vraag of dat wenselijk is in een integriteitskwestie. Daarom pleiten de onderzoekers ervoor om de integriteitskwestie te laten beoordelen door een provinciale toetsingscommissie met deskundigen. De gemeentelijke toetsingscommissie kan die commissie via de burgemeester om advies vragen.

Openbaar advies
Het advies van de provinciale toetsingscommissie moet openbaar zijn, zodat iedereen kan nagaan of de betreffende wethouder al dan niet integriteitsnormen heeft veronachtzaamd of geschonden. De afweging van de raad om al dan niet het advies op te volgen is ook openbaar. Als een onafhankelijke commissie constateert dat een (kandidaat-)wethouder integriteitsproblemen heeft, dan zal de raad uitgebreid moeten motiveren waarom hij de kandidaat-wethouder tóch benoemt of de wethouder niet wenst te ontslaan. Via deze procedure kan de burgemeester als spin in het web fungeren zonder in een kwetsbare positie te belanden doordat hij wordt meegezogen in politieke conflicten. De procedure is ook toepasbaar voor gedeputeerden, waterschapbestuurders en eilandgedeputeerden, aldus de onderzoekers. Voor eilanders zou de rijksvertegenwoordiger een toetsingscommissie kunnen instellen.