Iedereen moet mee

De digitalisering zet het werk op het gemeentehuis op z’n kop. Hoe blijf je als ambtenaar up-to-date? ‘Technologie vraagt om meer dan digitale vaardigheden, een andere mindset en nieuwe competenties.’

Digitalisering heeft verregaande gevolgen voor elke ambtenaar

Er zijn nog genoeg ambtenaren te vinden die hun werk voorheen bewaarden op diskettes, floppydisks, en misschien zelfs wel op ouderwetse tapes. Voor de jonge generatie overheidsmedewerkers is een programma als WordPerfect 5.1 al niet meer voor te stellen. Dat burgers tot voor kort nog hun papieren mutatieformulieren in drievoud bij burgerzaken moesten invullen in plaats van achter hun computer behoort definitief tot het verleden.

De afgelopen decennia heeft zich een ware revolutie afgespeeld op het gemeentehuis, een digitále revolutie. De competenties die van een hedendaagse beleidsambtenaar worden gevraagd, zijn niet meer te vergelijken met de eisen waaraan een sollicitant pakweg dertig jaar geleden moest voldoen. De ambtenaar van nu moet digitaal inzicht hebben, over een netwerk beschikken, hoogopgeleid én creatief zijn. De facilitaire kant van die omslag is wel zo’n beetje afgerond. Nu is het zaak voor beleidsambtenaren om de digitale mogelijkheden in nieuwe concepten vorm te geven.

De digitalisering heeft behalve gevolgen voor de burger ook effect op de kwaliteit van de arbeid. De meest ingrijpende gevolgen zijn te verwachten voor de inhoud van het werk. Dat wordt gemiddeld genomen van een hoger niveau, zo is de verwachting. Die ontwikkeling is al een paar jaar gaande. Uit het Personeelsen mobiliteitsonderzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken blijkt dat het opleidingsniveau bij gemeenten al drastisch is toegenomen. In 2000 had 33,3 procent van de gemeenteambtenaren hoger onderwijs genoten, in 2014 is dat gestegen tot 55,5 procent.

Mogelijkheden benutten
‘Met de ict-geletterdheid moet het uiteraard goed zitten’, bevestigt George Evers, arbeidsmarktonderzoeker in de publieke sector. ‘Maar vervolgens gaat het erom hoe ambtenaren de mogelijkheden benutten. Ze moeten bijvoorbeeld bedenken wat ze met de enorme hoeveelheid data gaan doen, hoe ze die bronnen om gaan zetten in beleidsrelevante informatie.’

De onderzoeker noemt vooruitstrevende gemeenten als Amsterdam en Utrecht als voorbeeld. Die laatste gemeente is ver op het gebied van het bijsturen van beleid door middel van data. Utrecht analyseert bijvoorbeeld situaties in de gemeente door middel van sociale media. Maar ook bij kleinere organisaties hebben innovatieve werkmethodes op basis van data voor belangrijke doorbraken gezorgd. ‘In Zaandam bijvoorbeeld’, vertelt Evers. ‘Daar kwamen ambtenaren door cijfers van de dierenambulance erachter dat dierenmishandeling vaak een voorbode is van huiselijk geweld. Om die verbanden te leggen, moet je als ambtenaar uit je eigen domein durven stappen en breed naar een organisatie kunnen kijken.’

Werknemers worden veel meer afhankelijk van elkaar dan voorheen en de toegevoegde waarde van elke medewerker wordt daarbij inzichtelijk. De nieuwe werkmethodes vinden volgens Evers dan ook al lang niet meer plaats op de traditionele eilandjes. ‘Per vraagstuk worden er teams geformeerd, bestaande uit ambtenaren met elk hun kwaliteiten, zoals onderzoeksvaardigheid of bijvoorbeeld ict. Dit is de exploratieve methode, samenwerking is essentieel. Ze moeten op basis van dataanalyse ook voorspellingen kunnen doen, zodat een gemeente ook preventief te werk kan gaan. Denk bijvoorbeeld aan het voorzien van verkeersstromen.’

Digitale kennis
De digitale ontwikkelingen vragen niet alleen veel van uitvoerende ambtenaren, ook de overheidsmanagers moeten up-to-date zijn. Rafaëlle van Engers, hoofd Informatiemanagement Academie bij adviesbureau PBLQ, benadrukt het belang van digitale kennis voor hogere ambtenaren. ‘Dat gaat verder dan om kunnen gaan met je pc, sociale media en cloudapplicaties, hoe belangrijk ook. Het gaat bijvoorbeeld ook om goed opdrachtgeversschap’, vertelt ze. ‘Het is essentieel dat je op een goede manier een grote ict-opdracht kunt aansturen.’

PBLQ constateert dat de vraag groeit naar opleidingen die over de verschillende aspecten van digitalisering gaan. Zowel bij het rijk als bij de gemeenten, en voor verschillende functies en niveaus. Van Engers: ‘Technologie maakt veel mogelijk en vraagt om meer dan digitale vaardigheden, een andere mindset en nieuwe competenties. Van ambtenaren wordt steeds meer gevraagd dat ze goed kunnen samenwerken in netwerken. Dat ze kunnen verbinden en beïnvloeden zonder macht, bijvoorbeeld in ketens. Maar ook dat ze enig zicht hebben op de impact van technologische ontwikkelingen.’

Ze geeft de introductie van de zelfsturende auto als voorbeeld. ‘Nu nog niet voor te stellen in het straatbeeld, maar in de toekomst gaat dit zeker gebeuren. Daar moeten ambtenaren zich op voorbereiden. Denk aan het Centraal Justitieel Incassobureau, dat kun je dan bijvoorbeeld wel opheffen’, lacht ze. Het is in elk geval belangrijk dat ook het hogere kader zich de thema’s rondom de digitalisering eigen maakt, vindt ze. ‘Je kunt het niet uitbesteden aan de informatiemanagers, chief technology officers of de digi-commissaris. Iedereen moet ermee aan de slag, slim koersen binnen de digitale wereld is iets wat erbij hoort, voor iedereen binnen de overheid.’

Omschakelen
Het profiel van de nieuwe ambtenaar is misschien vanzelfsprekend voor starters en professionals die nog niet zo lang voor de overheid werken. Maar voor ambtenaren die al decennia in dienst zijn, betekent dit op zijn minst omschakelen. Opleiding, omscholing, training en bijhouden is dan van levensbelang. Alhoewel een pas gepensioneerde ambtenaar hierover zei: ‘Wij hebben de eerste computer binnen zien komen en de meeste veranderingen doorgemaakt. De oudere generatie is dan ook meer dan andere gewend om met de digitale ontwikkelingen mee te gaan.’

Dat beeld bevestigt ook ambtenarenvakbond FNV Overheid. ‘Bij ons zijn geen signalen bekend van oudere ambtenaren die de ontwikkelingen niet kunnen bijhouden,’ zegt Bert de Haas van de vakbond. ‘Natuurlijk bestaan er verschillen tussen de generaties. De ene gaat al vanaf de basisschool met een computer om, de oudere generatie heeft dat moeten aanleren, maar daar zijn opleidingen voor.’ De vakbondsman vindt dat er een belangrijke taak voor de werkgever ligt om opleidingen zo toegankelijk mogelijk te maken. De Haas: ‘De werkprocessen gaan voor ambtenaren ongelofelijk veranderen, het is belangrijk dat niemand tijdens dat traject buitenspel komt te staan.’

De vakbond volgt ondertussen de impact van de digitalisering op de werkgelegenheid, met argusogen. Ook gezien de gevolgen voor de werkomstandigheden. ‘Blijft het nog wel boeiend voor ambtenaren als ze alleen nog maar data analyseren in een kelder?’ vraagt de vakbondsman zich af. ‘Missen ze op een gegeven moment niet het menselijk contact? En dat geldt natuurlijk ook andersom. Wil de burger niet gewoon met een ambtenaar in persoon praten in plaats van alleen maar communiceren via de computer?’