Zorg kwetsbare gezinnen onder druk

De meest kwetsbare gezinnen worden nog onvoldoende geholpen door de wijkteams. Het uitgangspunt een-gezin-een-plan-een-regisseur komt niet goed van de grond. Gemeenten moeten veel beter kijken of de sociale wijkteams die kwetsbare gezinnen echt vooruit helpen. 

Verontrustend

Dat stellen het Toezicht Sociaal Domein/Samenwerkend Toezicht Jeugd in het vandaag verschenen kritische rapport ‘Het wijkteam en kwetsbare gezinnen’. De samenwerkende inspecties sociaal domein hebben het afgelopen half jaar onderzoek gedaan naar de effectiviteit van zorg en ondersteuning in de meest kwetsbare gezinnen. Het gaat om gezinnen die op verschillende leefgebieden zorg en ondersteuning nodig hebben. Ze komen meestal bij het wijkteam terecht omdat anderen zich zorgen maken over het gezin of de kinderen; ze vragen niet zelf om hulp. De conclusies zijn verontrustend, stelt Esther Deursen programmadirecteur Toezicht Sociaal Domein.

Regierol

Uit het kwalitatieve onderzoek in zes gemeenten (een dwarsdoorsnede van verschillende typen wijkteams) blijkt onder meer dat de caseload van de wijkteamleden veel te zwaar is, waardoor de professionals van de wijkteams onvoldoende tijd en aandacht kunnen besteden aan hun regierol bij kwetsbare gezinnen. ‘Het wijkteam wordt niet alleen ingezet voor hulp en ondersteuning aan kwetsbare gezinnen, maar moet bijvoorbeeld ook eenvoudige hulpvragen behandelen en indicaties stellen’, aldus Deursen.

Onderliggende problemen

Een ander knelpunt ligt in de aanpak van de wijkteams die weinig onderscheidend is voor ‘gewone’ gezinnen en kwetsbare gezinnen. Mensen die bij het wijkteam aankloppen, moeten zelf hun hulpvraag formuleren. Mensen uit kwetsbare gezinnen komen vaak niet uit zichzelf naar het wijkteam, maar zijn doorverwezen. ‘Zij hebben niet altijd een hulpvraag, staan vaak niet open voor hulp of de hulpvraag komt niet overeen met de hulp die bijvoorbeeld de kinderen in het gezin nodig hebben’, vertelt projectleider Helen Heskes. ‘Er zijn allemaal instrumenten, zoals de zelfredzaamheidmatrix, om breed te kijken naar wat er in zo’n gezin aan de hand is. In de praktijk zie je dat de hulpvraag van de ouder heel erg leidend is, ook als een gezin is doorgeleid vanuit Veilig Thuis. Het vergt deskundigheid en competenties van medewerkers van het wijkteam om breder dan alleen naar de hulpvraag van de ouder te kijken, en tegelijkertijd niet het commitment van de ouder te verliezen. We zien dat dit niet goed van de grond komt. Men vindt het moeilijk om zo’n brede uitvraag te doen.’ ‘Onderliggende problemen, zoals verslaving bij ouders en huiselijk geweld raken dan buiten beeld. Daarnaast wordt ook heel erg gestuurd op eigen kracht en zelfredzaamheid en dat is voor deze gezinnen niet echt haalbaar’, voegt Deursen daaraan toe. ‘Je blijft dan veel te lang aan de voorkant proberen, terwijl je eigenlijk sneller gespecialiseerde hulp had moeten inschakelen.’ 

Reflecteren

De integraliteit in de wijkteams laat te wensen over. ‘Je ziet dat er nog weinig tijd is genomen om die teams professioneel te ontwikkelen. Veel van die teams zijn samengesteld met mensen uit verschillende organisaties met een eigen achtergrond, die voor een groot deel nog vanuit hun oude werkervaring werken. De jeugdmensen richten zich nog heel erg op jeugd en kijken naar de problematiek van dat kind, maar niet naar de problematiek van de ouders. Mensen die uit het volwassen domein komen, kijken naar de problematiek van de ouders, maar realiseren zich onvoldoende welke invloed die problemen op het kind hebben’, aldus Deursen. Het gewenste generalistische werken, komt niet vanzelf. Daarin moet worden geïnvesteerd, maar daar is te weinig aandacht en tijd voor. ‘Ze werken niet als een team’, stelt Deursen. ‘Dat is voor deze gezinnen kwalijk. Er is hier sprake van multi-problematiek, hier moet je als team van professionals naar kijken. Je moet samen, ook tussentijds, steeds reflecteren op de effectiviteit van de gekozen aanpak en de voortgang van de hulp. Dat gebeurt veel te weinig.’

Integraliteit uit zicht

Alle gemeenten hebben in hun beleid geformuleerd dat een gezin met meerdere problemen één plan krijgt en dat één regisseur als spin in het web functioneert. Dat is nauwelijks in de praktijk terug te zien, constateren de gezamenlijke inspecties. ‘Vaak zijn de plannen op één gezinslid gericht’, aldus Heskes. En als er wel een plan voor het hele gezin is op gesteld, dan stellen alsnog specialistische hulpverleners hun eigen plan op voor de hulpverlening die zij gaan bieden. In de praktijk is er onvoldoende overleg en afstemming waardoor ook op deze manier de integraliteit uit het zicht verdwijnt. Tevens ontstaan er regieproblemen; want wie is nu verantwoordelijk voor de uitvoering van het gezinsplan. ‘De bevoegdheden van de regisseur zijn onduidelijk, alsmede de verantwoordelijkheden die daarbij horen’, stelt Heskes.

Andere aanpak

Het lukt kortom in de praktijk onvoldoende om de problematiek van deze complexe gezinnen goed in kaart te brengen, de (on)mogelijkheden en beperkingen van een gezin te herkennen en hierop in te spelen en om een goed functionerend team rondom het kwetsbare gezin te leiden, zo concluderen de gezamenlijke inspecties in hun rapport. Ook lukt het nog onvoldoende om met het gezin en betrokken professionals ‘een samenhangende aanpak tot stand te brengen, die effectief de problemen oplost of beheersbaar maakt en nieuwe problemen helpt te voorkomen’. Kwetsbare gezinnen hebben een andere aanpak nodig dan die de professionals nu vanuit de wijkteams kunnen bieden.

Casusregie

De inspecties zien wel kansen en stellen dat het wijkteam een goede plek is om de regie voor zorg en ondersteuning aan kwetsbare gezinnen te beleggen. Er moet dan wel een en ander veranderen. Zo moeten wijkteams meer reflecteren op de inzet van gezinnen en zonodig werkende weg de hulp en ondersteuning bijstellen, stelt Heskes. ‘Ook moeten wijkteam en de hulpverleners er omheen goede afspraken maken over wie de casusregie van een gezin voert, en afspraken maken over verantwoordelijkheden en bevoegdheden.’ Verdere professionalisering van het wijkteam is eveneens belangrijk. ‘Je moet de samenhang kunnen zien tussen de problematiek van een kind, de opvoedvaardigheden van de ouders en de verdere problematiek die er in een gezin speelt’, verduidelijkt Heskes. Ook moeten de wijkteamleden het gesprek hierover met het gezin kunnen voeren.

Aan de bak

Gemeenten moeten nadrukkelijk aan de bak, vindt Deursen. Gemeenten hebben onvoldoende informatie en kennis over hoe hun lokale netwerken functioneren. Zij moeten onder meer kijken of hetgeen ze in beleid hebben opgeschreven, ook daadwerkelijk van de grond komt. ‘Dat is hun eigen beleid, dat zijn hun eigen doelen, hun eigen uitgangspunten. Ze moeten zich er veel meer van vergewissen hoe dat beleid in die lokale netwerken uitwerkt. Hoe regelen al die professionals van de partijen waar de zorg is ingekocht dat met elkaar en schieten die kwetsbare gezinnen er nu echt wat mee op. Als je dat weet, kun je als gemeente ook gaan bijsturen.’