Handhavers en sociaal werkers overbruggen cultuurverschillen

Rechtmatigheid moet een rol hebben binnen sociale wijkteams, vindt de gemeente Zwolle. Daarbij moeten inkomensondersteuning en handhaving oog hebben voor doelmatigheid in de hulpverlening. De gemeente ontwikkelde deze opvatting met succes door in de pilot “Sociaal wijkteam: de nieuwe poortwachter in de wijk”. ‘Wederzijds begrip leidt tot betere samenwerking.’

De sok en de snor

Voor goede integrale dienstverlening naar burgers toe is binnen sociale wijkteams ook een goede vormgeving van handhaving en naleving nodig. Het begrip tussen die werelden en de kennis over elkaar is vaak onvoldoende. Er bestaan clichébeelden over de “sok” en de “snor”. Kern van de pilot in Zwolle is dat collega’s van sociaal werk, inkomensondersteuning en handhaving elkaar en elkaars werk leren kennen. Door cases te bespreken krijgen ze inzicht in elkaars werkveld en de belangen die ze dienen.

Van tegenwerking naar samenwerking

Voorheen konden handhaving en sociaal werk elkaar weleens tegenwerken als ze bijvoorbeeld niet van elkaar wisten dat ze beiden bij een casus betrokken waren, zegt Joke Wierbos, teamleider van het sociaal wijkteam van de pilot. ‘Het wijkteam was dan bezig met participatie, terwijl handhaving uitkeringsmisbruik onderzocht. Als je dat niet van elkaar weet, kun je besluiten nemen die het werk van de ander frustreren.’ Nu kijkt men samen waar men naartoe wil met de casus (doelmatige benadering) en kan men het eens worden over een gemeenschappelijk belang. ‘Handhaving kan een maatregel opleggen, maar met de inwoner afspreken deze niet te concretiseren als hij zich houdt aan afspraken met de sociaal werker over bijvoorbeeld een participatietraject. Dat is een vorm van wederkerigheid.’

Niet naïef of rechtlijnig

Beelden van elkaar (naïeve hulpverlener versus rechtlijnige handhaver) bleken niet te kloppen. In het Zwolse team liepen ze met elkaar mee en bespraken cases, eerst anoniem. Toen bleek de handhavers dat hulpverleners niet naïef zijn, maar anders dan zij omgaan met een casus. De sociaal werker beweegt meer met de inwoner mee. Andersom bleek hulpverleners dat handhavers het opleggen van een maatregel niet leuk vinden, maar vaak als enige mogelijkheid zien. ‘Ze vonden elkaar snel in hun gevoel van rechtvaardigheid en zorg.’ Ook bleek fraude vaak niet met opzet te gebeuren, maar bijvoorbeeld ook door onwetendheid. ‘Vaak is het contextgedreven en daar kun je het dan over hebben.’

Uitzonderingen durven maken

Om zelfredzaamheid van burgers te versterken moet je uitzonderingen durven maken, dus niet alleen rechtmatig, maar vooral ook doelmatig kijken. Wierbos beschrijft een jonge dakloze man die weer een normaal leven wilde opbouwen, maar geen uitkering kreeg, omdat hij niet kon aantonen waar en waarvan hij had geleefd. Bij inkomensondersteuning werd de uitkeringsaanvraag eerst vanuit rechtmatigheid afgewezen. ‘Maar ons gezamenlijk belang is: zo snel mogelijk richting werk en niet verder afglijden. Dat vergt een uitkering, een huurhuis en perspectief. Wij hebben vertrouwen in hem en na overleg kreeg hij toch een uitkering.’

Nieuwe verhoudingen

Medewerkers zijn enthousiast over de samenwerking en voelen zich vrijer om beslissingen te nemen en zaken aan te roeren. ‘Voorheen zag je dingen die niet mochten en gaf je die niet altijd door, omdat je niet wist wat ermee zou gebeuren. Nu is er vertrouwen in elkaar en kun je dat soort zaken bespreken.’ De gemeente Zwolle wil naar een “geborgde” integrale samenwerking en verbreedt de pilot naar vier andere Zwolse teams. De gemeente maakt deel uit van het ontwikkellab (OLB) Handhaving in Sociale Wijkteams van het VNG Kenniscentrum Handhaving en naleving. Dit lab ondersteunt gemeenten bij de vormgeving van handhaving binnen sociale wijkteams. Volgens programmamanager Wilko Pelgrom zijn er sinds gemeenten verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het sociaal domein veranderingen in verantwoordelijkheden. ‘Dat leidt tot nieuwe verhoudingen tussen back- en frontoffice.’

Wederzijds begrip
De sociale wijkteams signaleren met hun poortwachterrol als eerste knelpunten en kwetsbaarheden bij burgers. ‘Samenwerking met handhaving is dan erg belangrijk, want gemeenten verstrekken vaak uitkeringen onder voorwaarden. In integrale samenwerking kunnen zij bijdragen aan vroegtijdige signalering en detectie van schulden en zorgmijders. Je komt zo eerder bij het probleem en maakt mensen eerder zelfredzaam. Handhaving is een wezenlijk onderdeel van het sociaal domein.’ Het kenniscentrum neemt de Zwolse pilotresultaten mee in methodiekbeschrijving en trainingsmodules. ‘Als je aan elkaar duidelijk maakt wat ieders belang is, zie je ook het belang van informatie delen. Er ontstaat dan wederzijds begrip over ieders rol en taak en hoe je informatie kunt uitwisselen. Wederzijds begrip leidt tot betere samenwerking.’ Volgend jaar worden follow-ups in andere gemeenten gepland.