‘Gemeenteraden worstelen met participatie’

Veel gemeenten worstelen met de vraag hoe ze met participatie van inwoners moeten omgaan en wat hun eigen rol daarin is. In het boek ‘Pionieren in participatieland’, dat vandaag gepresenteerd wordt na het NGB-jaarcongres, peilen auteurs Frederik van Dalfsen en Marijke Synhaeve namens Berenschot en het Nederlands Genootschap van Burgemeesters (NGB) dilemma’s in participatieland.

Wat is de noodzaak van dit boek?

Van Dalfsen: ‘Burgemeesters merken dat participatie een issue is voor gemeenteraden. Het NGB was benieuwd in hoeverre het onderwerp leeft en wilde een verkennend traject. Is participatie een wezenlijk onderwerp of een hype?’
Synhaeve: ‘We hebben in het boek een cijfermatig hoofdstuk toegevoegd, waaruit blijkt dat er weinig cijfers over participatie zijn, maar veel initiatieven. Dat geeft aan dat er een ontwikkeling gaande is, waar bestuurders zich toe moeten verhouden. Er is echt iets aan de hand, wat vragen oproept. Daar moet je als bestuurder wat mee.’

Participatie is een breed begrip. Hoe definiëren jullie het?

VD: ‘De participatiesamenleving krijgt vorm in twee domeinen: het realiseren van publieke waarde, zoals groenonderhoud of mantelzorg, waarin de balans tussen overheid en samenleving verschuift. En daarnaast democratische vernieuwing: hoe beslissingen te nemen? Dat zijn twee autonome stromingen en de vraag is wat de verhouding daartussen is. Dat die twee kanten er zijn is voor sommige bestuurders een wezenlijk inzicht. Het zijn twee platen die langs elkaar bewegen en waardevol je daar als bestuurder van bewust te zijn. Uiteindelijk betekent het een wezenlijke verandering in de lokale democratie. We onderscheiden vier fasen waarin je de samenleving kunt betrekken of waarin je als overheid participeert: samen denken, besluiten, doen en leren.’

S: ‘We hebben ook naar participatiesamenlevingen in het buitenland gekeken. Elk land heeft natuurlijk zijn eigen dynamiek, maar we hebben gepoogd telkens lessen voor Nederland te benoemen. Een les uit Scandinavië is dat meer actieve burgers niet per se een minder actieve overheid betekent. Dat wordt snel vergeten.’

Is er in Nederland wel behoefte aan de participatiesamenleving?

VD: ‘Dat is niet zo eenduidig. Samenwerking is van alle tijden, maar in 2013 kreeg de participatiesamenleving een versnelling door de Troonrede. De motieven kun je toeschrijven aan de rechts-liberale signatuur en de bezuinigingen, maar ook zien als zoeken naar andere oplossingen. De vraag is of participatie wel echt een intrinsieke drager kent of toch meer een verstandsconcept is. Ook daar helpt een vergelijking met buitenlandse ervaringen, waar soms véél meer intrinsieke urgentie bestaat voor participatie, bijvoorbeeld in reactie op corruptie of onderdrukking.’  

S: ‘Het gaat erom een proces in te richten waarin je samen leert en bewuste keuzes maakt. De Vrienden van het Singelpark in Leiden hebben in korte tijd en tegen lage kosten een goede bijdrage geleverd aan de planontwikkeling aldaar.’

Volgens Margo Trappenburg, bijzonder hoogleraar Grondslagen van het maatschappelijk werk, is de participatiesamenleving een politieke keuze met voor- en nadelen en moet je daar als gemeente eerlijk over zijn. Dat impliceert dat het vaak als gegeven wordt gepresenteerd. Is dat ook jullie ervaring?

VD: ‘Het blijft een politieke keuze. Wil je als burger het groen zelf onderhouden of het door professionals laten doen en daar belasting voor betalen? Daar schuiven de platen over elkaar heen: wil je een participatiedemocratie zonder participatiesamenleving of andersom? Gemeenten realiseren zich niet altijd dat het een politieke keuze is. De fundamentele vraag stellen wat je rol is als bestuurder is ingewikkelder dan het praktisch organiseren van zorg en groenbeheer. Leer er dus van en bouw aan bewustzijn. Wat is nu jouw rol en meerwaarde?’

De rol van de gemeenteraad staat het sterkst onder druk, schrijven jullie. Welke rol moet de raad zich aanmeten?

VD: ‘Participatie vraagt van de gemeenteraad dat zij van het laatste naar het eerste woord gaat, zegt de Leidse burgemeester Henri Lenferink. Bepaalde domeinen pak je niet participatief aan, maar als je dat wel doet, schep dan duidelijke kaders en randvoorwaarden. Bepaal wat mogelijke acceptabele uitkomsten zijn en heb het vermogen en lef om achter die uitkomsten te staan, want er is geen grotere afknapper voor deze initiatieven dan dat de raad het laatste woord erover heeft.’

Wat is jullie belangrijkste tip?

VD: ‘Het belang van leren en bewust organiseren van participatie. Zorg dat je een systematiek organiseert en betrek de samenleving erbij. Dit is het goede moment, niks staat nog vast, dus kun je het mooi vormgeven.’

S: ‘En participatie is ook heel leuk: nieuwe ideeën opdoen en zien dat het werkt. We zeggen ook dat bestuurders zorgvuldig moeten omgaan met het onderwerp en er zelf over moeten nadenken. Dit is geen antwoordenboek, maar een praktijkboek met vele voorbeelden van wat wel en niet werkt bij collega-bestuurders.’