Omgevingswet, een te stille revolutie

De invoering van de Omgevingswet zal de omgang met onze leefomgeving fundamenteel veranderen. Toch is er nauwelijks debat over en dreigt een louter technocratische operatie.

Dat stellen directeur stadsontwikkeling Harmen de Haas van Leeuwarden en de Over Morgen-adviseurs Co Verdaas en Paul den Otter in een essay in Binnenlands Bestuur. Precies 26 wetten en onderdelen van nog eens 15 andere wetten komen samen in één nieuwe Omgevingswet. Deze grote stelselherziening krijgt in de reguliere media nauwelijks aandacht. En toch zal ook de Omgevingswet ons leven ingrijpend kunnen gaan veranderen. Het betreft hier een fundamentele herijking van de wijze waarop we omgaan met onze directe leefomgeving.

Postzegelplannetjes
In hun essay lichten de auteurs een aantal dilemma’s toe die zijn ingekleurd met praktijkverhalen uit de gemeente Leeuwarden, één van de gemeenten die bezig is met de implementatie van de Omgevingswet door in de praktijk te experimenteren.

Het meest klassieke dilemma in de ruimtelijke ordening is rechtszekerheid versus flexibiliteit. Wie een woning koopt wil weten waar hij of zij aan toe is. Wat mogen mijn (over-)buren wel, wat mogen ze niet? Door dat vast te leggen in bestemmingsplannen bieden gemeenten mensen houvast. Op lokaal niveau leggen ze bindend vast wat ergens wel of niet als functie en gebruik is toegestaan. In feite zijn gemeenten in de loop der tijd heel veel kleine zogeheten postzegelplannetjes gaan maken. Het gevolg was veel procedures, veel onderzoek en de rechtszekerheid bleek relatief. De Omgevingswet voorziet straks in één omgevingsplan voor het gehele grondgebied van een gemeente in plaats van een groot aantal bestemmingsplannen. In dat ene omgevingsplan zal worden bepaald hoe met dit dilemma wordt omgegaan.

Regeldruk
In Leeuwarden blijkt het krijgen van gevoel bij de omgeving van essentieel belang. ‘We moeten af van de overheidsreflex om alles dicht te regelen. Gezond verstand gebruiken bij de beoordeling van initiatieven en vroegtijdig in gesprek gaan met initiatiefnemers en betrokkenen’, aldus de auteurs. ‘Zo is Leeuwarden ook aanjager geweest van de zogenoemde Friese Aanpak. Provincie, Wetterskip en een groot aantal Friese gemeenten trekken gezamenlijk op in de voorbereiding op een “eigen” Omgevingsvisie. Maatschappelijke partners en burgers hebben in deze fase niet met twintig verschillende overheden te maken, maar met één. Integraliteit, nieuwe thema’s en betrokkenheid van veel (en soms nieuwe) stakeholders, mag niet leiden tot extra regeldruk of – nog erger – tot tegenstrijdigheden.’

Managementopgave
Een ander dilemma raakt aan de verschillende rollen die een overheid kan hebben. Jarenlang heeft de overheid vooral normen gesteld waaraan we ons in het omgevingsdomein moeten houden. Zoals voor geluid, luchtkwaliteit, veiligheid, bodem en water. Dat heeft veel duidelijkheid en rust gebracht. De keerzijde is echter dat deze normen soms ook in de weg zitten. ‘Goedbedoelde normen hebben menige transformatie naar wonen vertraagd of soms zelfs onmogelijk gemaakt, een halve decibel te veel geluid is in het rekenmodel immers genoeg om van een wenselijk initiatief een dode letter te maken’, aldus de auteurs.

Meer en meer is het accent in het debat en beleid daarom verschoven naar de uitnodigende, de faciliterende of de ruimte biedende overheid. Wat wél kon, diende meer centraal komen te staan. Het was het antwoord op de maatschappelijke behoefte om zelf weer afwegingen te kunnen maken. In Leeuwarden wordt onderschreven dat een rolverschuiving een cultuurverandering in de gemeentelijke organisatie vergt. Dat betekent een forse managementopgave voor de gemeentelijke dienst en voor raad en collegeleden ook een gezamenlijke transformatieslag.

Politieke vragen
‘Wij denken niet dat de Omgevingswet bovenstaande dilemma’s van een ‘one size fits all’-antwoord gaat voorzien. Wel zijn juist deze dilemma’s een maatschappelijk debat waard. De Omgevingswet roept immers nieuwe maatschappelijke en politieke vragen op: hoe gaan we om met de minder mondige burger? Hoeveel afwegingsruimte willen we? Wie maakt werk van participatie en een transparante weging van verschillende belangen?’, aldus de auteurs. ‘Zoeken we de antwoorden op deze vragen niet, dan voltrekt zich de meest fundamentele stelselherziening in alle stilte. De kans is dan groot dat de Omgevingswet een technocratische operatie wordt die voorbijgaat aan de vraag hoe we als samenleving omgaan met onze steeds dynamischere omgeving. Het is tijd dat we de stilte gaan doorbreken.’

Lees het volledige essay in Binnenlands Bestuur nr. 5 van deze week (inlog)