Controversiële kwesties zijn te voorkomen

Beleidsmakers willen het ontstaan van controversiële kwesties, zoals de discussies over schaliegas en CO2-opslag, graag voorkomen. Het Rathenau Instituut legt uit hoe beleidsmakers en wetenschappers hier effectief mee om kunnen gaan.

Wetenschap als strijdtoneel
Als een alinea begint met “Onderzoek wijst uit dat…”, ga je ervan uit dat de uitkomsten van dat onderzoek kloppen. Maar er zijn de laatste tijd nogal wat publieke controverses rond wetenschap en beleid. Zes daarvan behandelt het Rathenau Instituut in het rapport “Wetenschap als strijdtoneel”. Volgens directeur Jan Staman is het vertrouwen in de wetenschap best hoog, maar erodeert het ook op plekken. ‘Daarnaast is er het fenomeen evidence-based policy: hoe zet de overheid wetenschap in? Hoe kom je als wetenschapper met je vinger tussen de deur?’

Onderzoek niet als breekijzer gebruiken
In de zes cases die het instituut behandelt gaat het steeds verkeerd en wordt het tegenovergestelde bereikt van wat wordt beoogd: wantrouwen bij en verzet van burgers en lokale politici. ‘Bij een breed maatschappelijk, politiek probleem spelen allerlei waarden en normen en risico’s, maar die worden gereduceerd tot een klein wetenschappelijk probleem. De rest wordt weggeduwd en het onderzoek wordt vervolgens gebruikt als breekijzer. Als je dat doet, kun je er gif op innemen dat het misgaat.’

Te smalle definitie beleidsproblemen
Beleidsproblemen worden veel te smal gedefinieerd en de prijs die beleidsmakers daarvoor betalen is dat voor alle andere standpunten ook wetenschappelijk bewijs wordt ingebracht. ‘Iedereen verschanst zich dan in de loopgraven, discussies worden via de media gevoerd en het debat verhardt. Daarbij krijg je een proliferatie van onderzoeken met als uitkomst dat het allemaal veilig is. Burgers vertrouwen daar dan niet meer op. Elk nieuw onderzoek vergroot het wantrouwen. Een psycholoog vertelde me dat beleidsmakers dan nog het beste keukentafelgesprekken met betrokkenen kunnen voeren.’

Betrek partijen vroeg bij proces
Conclusie van het onderzoek is dat het tegengeluid in een vroeg stadium een podium moet worden geboden en wetenschappelijke bevindingen niet zekerder moeten worden voorgedaan dan ze zijn. De maatschappelijke vertrouwensbasis die dan kan ontstaan zorgt ervoor dat betrokken partijen de wetenschappelijke onderbouwing als “goed genoeg” accepteren. ‘Betrek hen veel vroeger bij het proces en stel samen een agenda vast.’

Meest effectieve methode

Dat klinkt mooi, maar dan is hier natuurlijk ook de vraag of er bewijs is dat dit wel werkt. ‘We kunnen geen garanties geven, maar het gebeurde bijvoorbeeld vaak op het voormalige ministerie van Landbouw en ook op het ministerie van VWS wordt het regelmatig toegepast. In de medische praktijk trekken patiënten, verzekeraars en belangenorganisaties vaak samen op en ook in de landbouw zijn voorbeelden dat het werkt. Je voert goed overleg en ieder neemt zijn verantwoordelijkheid. Dat is echt de meest effectieve methode.’

Kamp is meester in druk opbouwen
Dat klinkt toch verdacht veel als polderen, maar dat is het volgens Staman niet. ‘Je bent in gesprek, maar de overheid bepaalt. Als betrokkene word je gehoord, je doet mee en dat leidt ook tot echte inzichten. Het blijkt dat andere op sommige punten vaak meer weten dan jij. Er komen interessante opties voorbij. Het is een creatief proces.’ De stormrammethode die minister Kamp toepaste in de discussie over schaliegas en ook bij CO2-opslag werd gehanteerd is beide keren mislukt, constateert Staman. ‘Het is een gevaarlijke methode.’ Kamp noemt hij een meester in de druk opbouwen. ‘Mijn mond viel open toen hij uiteindelijk toch overleg wilde voeren. Dat kan ook strategie zijn. Belangrijk is dat je je als openbaar bestuur niet overlevert aan anderen in het proces, maar in je ritme blijft.’

Wees duidelijk en open
Een laatste aanbeveling is dat deskundigen open moeten zijn over wetenschappelijke onzekerheden en de druk van beleidsmakers en maatschappelijke partijen weerstaan om uitspraken te doen waar onvoldoende wetenschappelijke onderbouwing voor is. Doen de anderen dat wel, dan moet de deskundige daar afstand van nemen. ‘Formuleer je twijfels en ben je voorzichtig in je conclusies, dan ben je weinig bruikbaar voor de overheid, maar je moet er wel open in zijn, anders krijg je meteen weerstand uit wetenschappelijke kring. Je ontkomt niet aan duidelijk zijn. Als je in het kader van evidence-based policy dan toch rapporten maakt, treedt dan uit je rol als wetenschapper en treedt op als expert. Je kunt dan beter in het beleidskader stappen en overwegingen daarvan meenemen.’

Praat in beslotenheid
Als de discussie al zover is dat men zich in de loopgraven heeft verschanst, kun je als beleidsmaker niet zoveel meer doen. ‘Je kunt dan het beste de partijen uitnodigen in beslotenheid, waar men in de aanwezigheid van een paar krachtige deskundigen het achterste van de tong laat zien. Na een mooie zoektocht kan dan toch weer zin en motivatie ontstaan.’ Als de discussie nog niet uit de hand is gelopen moeten beleidsmakers naast de aanbevelingen opvolgen ook opletten. ‘Laat geen twijfel ontstaan dat je als overheid die dingen, bijvoorbeeld windmolens, wilt plaatsen. Ze komen er. Wek dus niet de suggestie dat het nog open staat. Partijen kunnen dan afhaken, maar je kunt ook praten over de condities waaronder die dingen worden geplaatst en daar rekening mee houden. Handel je als minister uit ideologie, zeg dat dan ook gewoon. Wees duidelijk. Dat respecteren mensen.’

Debatreeks
Op verzoek van het ministerie van OCW organiseert het Rathenau Instituut samen met de WRR de debatreeks Vertrouwen in de Wetenschap waar het rapport als input wordt gebruikt. Na de eerste bijeenkomst van 11 maart j.l. volgen nog twee debatten op 24 maart en 14 april in NEMO in Amsterdam.