Recessie dwingt gemeenten tot bezuinigen

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft een eerste, voorzichtige prognose gemaakt van de gevolgen van de verslechterde economische vooruitzichten voor de gemeentelijke inkomsten en uitgaven. De recessie drukt niet alleen de rijksuitkering, maar ook de eigen inkomsten. Daartegenover staat dat de uitgaven groeien, met name die voor de bijstand. Volgens de VNG is de inventarisatie ‘meer kwalitatief dan kwantitatief’ van aard. Toch waagt de koepelorganisatie nu al te voorspellen dat het accres - de groei van het gemeentefonds - 300 miljoen euro lager uitvalt dan de raming in september. Toen nog werd de gemeenten voor 2009 een extra accres van 435 miljoen euro in het vooruitzicht gesteld. Dat bedrag lijkt dus als gevolg van de crisis goeddeels verdampt.

De oorzaak is niet zozeer dat het rijk minder uitgeeft - bezuinigingen zijn volgens minister Bos van Financiën dit jaar vooralsnog niet nodig - maar de loonprijsontwikkeling. Doordat de inflatie dit jaar volgens het Centraal Planbureau geen 3,58 procent maar slechts 1,75 procent bedraagt, worden de nominale uitgavenkaders van de rijksbegroting naar beneden bijgesteld. Omdat de nominale groei van de rijksbegroting kleiner wordt, geldt dat ook voor de nominale groei van het gemeentefonds.

Die daling van bijna twee procent komt overeen met 300 miljoen euro. Of gemeenten dit merken in hun huishoudboekje hangt volgens de VNG af van de mogelijkheden die ze hebben om de dalende prijzen ook daadwerkelijk in hun uitgaven door te laten werken. ‘Voor de materiële uitgaven moet dit zeker lukken. Bij aanbestedingen kunnen gemeenten lagere prijzen bedingen. In dit soort tijden zijn aannemers geneigd iets aan de prijsstelling te doen. Zo kan de bouw van scholen goedkoper worden’, zegt Ton Jacobs, financieel deskundige van de VNG. Onzeker is echter hoe de salarissen van het gemeentepersoneel zich zullen ontwikkelen. De onderhandelingen over een nieuwe cao per 1 juni starten in maart. ‘Maar een eventueel effect daarvan is gering, want 2009 is dan al voor de helft voorbij’, zegt hij.

Zeker gemeenten waar de personeelslasten hoog zijn, zullen hinder ondervinden van het lagere accres. Datzelfde geldt voor gemeenten die de meevaller van vorig jaar grotendeels in de begroting van dit jaar hebben verwerkt. De inschatting is dat de helft van alle gemeenten zich daartoe heeft laten verleiden.

Dalende groei

Voor 2010 zijn de verwachtingen volgens de VNG nog erg onduidelijk. Pas de meicirculaire zal daar meer duidelijkheid in brengen. Tijdens de vorige economische recessie bleek dat de daling van het accres in tijd achterliep bij de daling van de economische groei. Als die beweging zich weer voordoet, betekent dit dat het accres 2010 en latere jaren fors lager uitkomt dan in 2008 en 2009. De VNG waarschuwt dat de economische neergang mogelijk leidt tot grotere leegstand van kantoren en bedrijfsgebouwen en dus tot lagere ozb-opbrengsten. Een leegstand van vijf procent kost de gemeenten al gauw tussen de 25 en 30 miljoen euro per jaar. De ozb-inkomsten kunnen ook afnemen doordat meer particulieren door de economische crisis in aanmerking komen voor kwijtschelding. Dat geldt eveneens voor gemeentelijke heffingen als riool- en reinigingsrechten.

Ook bouwleges brengen naar verwachting minder geld in het laatje. Voor 2008 waren die leges op bijna vijfhonderd miljoen euro geraamd. Door de economische teruggang wordt er ongetwijfeld minder gebouwd. Een andere geheide tegenvaller is de forse daling van de nettoinkomsten uit de bouwgrondexploitatie. De stagnerende vraag naar koopwoningen tikt door in de ontwikkeling van nieuwbouwlocaties, terwijl ook de ontwikkeling van nieuwe bedrijventerreinen vertraagt. In 2008 verwachtten de gemeenten een half miljard euro aan baten.

Wanneer de bouw stokt, zijn die verwachte opbrengsten niet meer realistisch. Bovendien leidt verder uitstel van ontwikkeling onherroepelijk tot hogere rentekosten. Gemeenten hadden in 2008 voor bijna acht miljard euro aan gronden en terreinen op de balans staan.

Daling bouwproductie

Wat de financiële consequenties voor gemeenten zijn, valt volgens Jacobs moeilijk in kaart te brengen. Uitgaande van een door het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) voorziene daling van de bouwproductie dit jaar van bijna vijf procent, moeten de gemeenten op zijn minst rekenen op 75 tot 100 miljoen euro minder aan bouwgerelateerde inkomsten. Verder moeten ze rekening houden met minder opbrengsten aan rente, dividend en verkoop van aandelen en ander bezit. De enige inkomstenbron die positiever uitpakt, is naar verwachting de toeristenbelasting. Die inkomsten stijgen waarschijnlijk omdat Nederlanders in verband met de crisis dichter bij huis blijven. Na de hondenbelasting is dat echter de belasting die gemeenten het minst oplevert - 119 miljoen euro in 2008.

Door de combinatie van tegenvallers - lagere inkomsten en hogere uitgaven - zullen gemeenten er niet aan ontkomen te bezuinigen, zo waarschuwt de VNG de 441 gemeenten. Het verhogen van de belastingen om de begroting sluitend te krijgen, is geen optie. ‘De tarieven zijn al vastgesteld. Ze kunnen nog wel naar beneden toe worden bijgesteld, maar ze mogen niet meer worden verhoogd. Dat kan pas weer in 2010’, zegt Ton Jacobs. Volgens hem zal de noodzaak te bezuinigen overigens niet in elke gemeente even hard worden gevoeld. De pijn is minder groot bij gemeenten waar amper bouwopgaven liggen, of die het accres behoedzaam hebben geraamd. ‘Bovendien hebben veel gemeenten geld over aan het eind van het jaar omdat de ambities iets te groot waren. Het is niet erg als dat overschot een keer wat kleiner is.’

Steden willen het geld laten rollen

De burgemeesters van de grote steden zeggen in hun nieuwjaarstoespraken te vrezen komend jaar te moeten bezuinigen omdat er minder te besteden is. Zo zal Amsterdam volgens burgemeester Job Cohen rekening moeten houden met minder financiële ruimte, en zijn volgens de Utrechtse burgemeester Aleid Wolfsen de gevolgen van de kredietcrisis ‘serieuzer dan we nu al durven toegeven.’ Ook Nijmegen wordt hard geraakt door de economische crisis. Zo schrapt chipproducent NXP meer dan duizend banen. Thom de Graaf, burgemeester van Nijmegen, wil echter niet bij de pakken neerzitten: zijn stad moet ‘tegen de trend in’ durven versnellen of extra investeren.

Eenzelfde geluid laat Cohen horen: Amsterdam moet gewoon doorgaan met de aanleg van de Noord-Zuidlijn. En de Haagse burgemeester Jozias van Aartsen pleit voor versnelde aanleg van nieuwe woonwijken en bedrijfsterreinen.

Meer over de nieuwjaarstoespraken van de burgemeesters in het artikel 'Mega-gemeenten recept voor onrust'.

Armoedebeleid

De recessie heeft ook gevolgen voor gemeentelijke uitgaven. Doordat de werkloosheid toeneemt – het CPB raamt een stijging van het aantal werklozen in 2010 met 200.000 – leidt dat waarschijnlijk tot een forse groei van het aantal mensen in de bijstand. Maximaal kosten die extra uitgaven de gemeenten 163 miljoen euro. Dat is het eigen risico dat de gemeenten in 2007 zijn overeengekomen met het rijk. Daarnaast nemen de uitvoeringskosten van de bijstand toe. Die kosten zullen ze moeten opvangen uit de gemeentefondsuitkering. Meer behoeftige mensen betekent daarnaast doorgaans een stijging van het aantal aanvragen voor bijzondere bijstand, armoedebeleid en schuldhulpverlening. De VNG voorziet ook een grotere toeloop richting gemeentelijke loketten, bijvoorbeeld voor Wmo-voorzieningen.

Een verdere druk op de gemeente-uitgaven komt er door het wegvallen van particuliere sponsorgelden voor festivals, concerten en andere evenementen. Een aantal fondsen heeft een groot deel van hun vermogen de afgelopen maanden zien verdampen. De verwachting is dat de bijdragen van derden - ook bedrijven - voor allerlei activiteiten in de gemeenten in 2009 zullen droogvallen. ‘Dat legt een druk op de gemeenten die dan voor de vraag komen staan hun subsidies te verhogen om de activiteit alsnog doorgang te laten vinden, of te kiezen voor verschraling van het culturele en sportieve aanbod’, De recessie leidt tot arbeidstijdverkorting en ontslagen aldus de VNG.