Hogere uitkering als lokaal beleid spoort met kabinetsbeleid

De minister van Binnenlandse Zaken verlaagt de algemene uitkering voor gemeenten als hun beleid afwijkt van dat van het kabinet.

Een van de voornemens van minister Donner (Binnenlandse Zaken, CDA) is om deze kabinetsperiode het gemeentefonds op de schop te nemen. Groot onderhoud noemt hij de herijking van de algemene uitkering. Het is voor het eerst in 15 jaar dat het gebeurt.

 

De reden? De gemeentelijke uitgaven zijn sinds enkele jaren hoger dan het genormeerde bedrag en de inkomsten uit de onroerendzaakbelasting (ozb) en Overige Eigen Middelen (OEM) blijken in de praktijk veel hoger dan de inkomsten die het Rijk als norm veronderstelt. Bovendien zijn er sinds 1997 flinke verschillen ontstaan tussen gemeenten.

 

Met name wordt gekeken naar de positie van de G4. Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag kregen altijd ook een specifiek vast bedrag, ongeacht de uitgaven. De grond hiervoor werd steeds meer in twijfel getrokken. Zijn de problemen in die steden unieker dan in bijvoorbeeld Almere of Eindhoven?

 

Wat de contouren van de plannen zijn, heeft Donner nu uiteengezet in een brief over de verdeelsystematiek van de gemeentefinanciën. Deze is ter consultatie naar de departementen, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de G4 en de Raad voor de financiële verhoudingen gestuurd.

 

Wat velen vreesden, een verlaging van de omvang van het gemeentefonds, is geen werkelijkheid geworden. De omvang van het fonds staat niet ter discussie en ook het directe effect van de herverdeling op de algemene uitkering per gemeente blijft volgens afspraak beperkt tot jaarlijks maximaal 15 euro per inwoner gedurende 3 jaar. Dat klinkt als een bagatel, maar voor een gemiddelde gemeente van 40 duizend inwoners is dat op jaarbasis toch nog altijd 6 ton.

 

Normatieve weging

 

Om tot een nieuwe, afgewogen verdeling van de algemene uitkering over de gemeenten te komen, voegt het Rijk een nieuw afwegingsinstrument toe: de normatieve weging. Wat dat inhoudt? Dat het Rijk straks bepaalt (via een zogeheten interbestuurlijk oordeel) welke gemeentelijke uitgaven al dan niet via het gemeentefonds worden gehonoreerd.

 

Zo stuurt het kabinet bijvoorbeeld indirect met een structureel hogere bijdrage in het gemeentefonds voor openbare orde en veiligheid. Vrij vertaald: spoort het lokaal beleid met de centrumrechtse ambities van het minderheidskabinet, dan ziet de gemeente dat beloond in een hogere algemene uitkering.

 

Wijkt het lokaal beleid daarvan af, dan krijgt de gemeente voor dat onderdeel minder geld. Wel blijft het de gemeente toegestaan de algemene uitkering in te zetten voor haar ‘afwijkende’ beleid. Aan het principe vrije besteedbaarheid van de algemene uitkering wordt niet getornd, al lijkt met deze normatieve weging een eerste stap in die richting gezet.

 

Doelmatigheid

 

Donners gemeentefonds-nieuwe-stijl heeft meer gevolgen voor de gemeentelijke autonomie. Den Haag gaat ook criteria opstellen ten aanzien van de doelmatigheid van de gemeentelijke uitgaven. Zo bont als de commissie Kalden - een van de ambtelijke bezuinigingswerkgroepen van het vorige kabinet - maakt de minister het niet. Kalden stelde voor de beleidsuitgaven van de goedkoopste helft van de gemeenten als norm op te leggen aan de andere helft. De commissie liet deze exercitie los op alle gemeentelijke beleidsterreinen en kwam tot de conclusie dat het Rijk op deze manier een paar miljard euro op het gemeentefonds kon besparen.

 

Zover gaat Donner niet. Toch zit er in zijn definitieve brief over het groot onderhoud van het gemeentefonds nog altijd een tikje Kalden. ‘Ook criteria van goedkope uitvoering en geen overbodige bureaucratie behoren tot de normatieve weging’, schrijft de minister.

 

Een andere streep door de gemeentelijke rekening is het mogelijke einde van de legesheffing. De prijs van paspoorten en rijbewijzen was door het Rijk al gemaximeerd. Nu kondigt Donner een nog rigoureuzere stap aan. De CDA-bewindsman wil de bekostiging door leges in zijn totaliteit herzien. Hij wil onderzoeken of ze kunnen worden vervangen door een ander financieringsinstrument. Te denken valt aan een bekostiging van de producten en diensten via het gemeentefonds.

 

Voor de G4 is er weinig reden tot zorg. De vaste uitkering verdwijnt, maar door ze ‘intensievere taken’ toe te dichten op onder andere het gebied van ruimtelijke ordening, infrastructuur en gebiedsontwikkeling. wordt het bedrag kunstmatig op het oude niveau gehouden. Goed nieuws is er ook voor de rijke gemeenten - die met veel OEM-inkomsten uit bijvoorbeeld nutsaandelen: Donner laat ze ongemoeid.

 

Ook hoge opbrengsten uit toeristenbelasting worden niet verevend. De gemeenten krijgen een maand de tijd om op Donners brief te reageren. Dat lijkt op voorhand aan de korte kant. Het plan - een fundamentele wijziging van de financiële verhoudingen in dit land - vraagt in de ogen van velen om een principiële discussie over de autonome positie van gemeenten. Over de vraag bijvoorbeeld hoeveel zin raadsverkiezingen nog hebben als het een minister is die op afstand de werkelijke regie voert over de beleidsagenda van de ‘lagere overheid’.