Gemeenteraden in verkiezingsjaar voorzichtig met lastenverzwaring

Twee, maximaal drie procent. Veel meer gaan de lokale lasten in 2014 niet omhoog. Nee, even geen moeilijke boodschappen, zo met de gemeenteraadsverkiezingen voor de deur. 

Henk Stiksma draait al wat jaartjes mee als provinciaal toezichthouder op de financiën van de Groningse gemeenten en werd afgelopen maand dan ook nauwelijks verrast door de relatief milde gemeente begrotingen die hij ter beoordeling onder ogen kreeg. Erin wordt wel bezuinigd, maar met de handrem erop. De lasten voor de burger gaan iets omhoog, maar vergeleken met vorig jaar procenten minder.

Ja, de begroting 2014 krijgen gemeenten nog wel sluitend, zegt Rob Timmers, hoofd toezicht op de financiën van de Noord-Hollandse gemeenten. Hun financiële weerbaarheid is volgens hem behoorlijk genoeg. Een en ander heeft veel te maken met de ontwikkelingen van het gemeentefonds, de uitkering van het rijk aan de gemeenten. Met name door extra rijksuitgaven, valt die uitkering komend jaar nog mee. Maar een andere factor is minstens zo sterk van invloed: de aanstaande gemeenteraadsverkiezingen.

Wat de toezichthouders namelijk opvalt, is dat veel gemeenten ervoor kiezen echte bezuinigingen uit te stellen. Als er al wordt bezuinigd, is dat vooral op de eigen organisatie, op de formatie. Het niet willen afkondigen van impopulaire maatregelen voor de stembusgang van de kiezers in maart, speelt volgens ieder van hen zeker een rol. ‘Ik kan het niet hard maken’, vult Timmers aan, ‘maar op weg naar de verkiezingen is dat een redelijk normaal patroon. In normale begrotingsjaren gaat het anders.’

Limburgs gedeputeerde Erik Koppe (VVD), portefeuillehouder gemeentefinanciën, constateert dat in zijn provincie gemeenten de lastendruk voor de burgers niet of nauwelijks hebben verhoogd. ‘Vaak is het zelfs gelukt de lastendruk te verlagen’, zegt hij. Maar ook hem baren de jaren na 2014 de meeste zorgen. ‘Naast de uitvoering van nieuwe taken in 2015 op het gebied van WMO, jeugdzorg en participatie, staan veel gemeenten voor de uitdaging oplossingen te zoeken voor tekorten op de meerjarenbegroting. Dit is een complexe opgave die veel van de gemeenten vraagt. Ik ga ervan uit dat de gemeenten dit na de verkiezingen in 2014 met verve oppakken en dat ze ook daarin slagen.’

De begrotingen 2014 bevatten opvallend weinig nieuw beleid. Dat zit ‘m volgens de Limburgse gedeputeerde deels in de beperkte financiële mogelijkheden, maar ook in het aflopen van de periode van de huidige coalities in maart 2014. Pijnlijke keuzes, die noodzakelijk zullen zijn om de tekorten in de meerjarenbegroting terug te schroeven, worden overgelaten aan de nieuwe raad. ‘2014 krijgen ze nog wel sluitend. Daarna wordt het ras minder’, zegt Stiksma. ‘Helemaal ongewis zijn de gevolgen van de decentralisaties van taken richting gemeenten, in het bijzonder de financiële consequenties. ‘Een deel kan nog worden opgevangen door belastingverhogingen. Daar zit nog enige ruimte. Maar het houdt wel een keer op’, zegt hij.

‘Het perspectief daarachter, op weg naar 2015 en 2016, is minder’, sombert zijn collega Timmers vanuit het provinciehuis in Haarlem. ‘Dan zullen er grote klappen vallen’, verwacht hij. Meerjarig blijken nogal wat begrotingen dan ook niet sluitend. ‘Wij hebben als toezichthouders maar één kanon om mee te schieten, dat is wanneer de begroting voor het komend jaar niet sluit. Als die sluit, dan valt dat kanon uit’, zegt hij.

Je moet volgens hem als toezichthouder overigens ook niet te rigide zijn en er voor oppassen op de stoel van de raadsleden te gaan zitten. Het is ook niet zo dat er niks gebeurt. Wat de toezichthouders uit het veld horen, is dat ambtelijk rigoureuze maatregelen, als het sluiten van voorzieningen, al zijn voorbereid. ‘Het mandje met daarin de maatregelen staat klaar’, zegt Timmers. Het wachten is op wat de politiek er straks mee doet. De Utrechtse gedeputeerde financiën, Remco van Lunteren (VVD), heeft er bij de gemeenten op aan aangedrongen om op tijd maatregelen te nemen om de financiën op orde te houden. ‘Wachten met zoeken naar bezuinigingsmogelijkheden tot na de gemeenteraadsverkiezingen zou bij een aantal gemeenten tot grote problemen kunnen leiden’, zegt hij.

Maastrichtenaren zien woonlasten het hardst dalen
Vijftien gemeenten verlagen in 2014 de woonlasten. In Maastricht gaan ze het meest naar beneden: 5,0 procent. De woonlasten stijgen het meest in Amersfoort (5,2 procent). Over alle gemeenten gemeten lopen de gemiddelde woonlasten dit jaar met een half procent op tot 664 euro. Dat is 3 euro meer dan vorig jaar.

Dat is volgens het Centrum voor onderzoek van de economie van de lagere overheden (Coelo) de kleinste procentuele stijging sinds 2002, het eerste jaar dat de onderzoeksclub van de Universiteit Groningen een dergelijk overzicht maakte. Gecorrigeerd voor inflatie is dit jaar sprake van een daling met 1,0 procent. Het is de vijfde keer op rij dat de woonlasten in de 35 grote gemeenten – provinciehoofdsteden en gemeenten met ten minste 90.000 inwoners – in reële termen dalen.

De woonlastenstijging komt in de eerste plaats doordat de gemiddelde ozb-aanslag stijgt met 2,0 procent (4 euro). De rioolheffi ng stijgt met 0,7 procent (1 euro). De reinigingsheffi ng daalt met 0,8 procent (2 euro). De woonlasten zijn in absolute termen het laagst in Tilburg (532 euro) en het hoogst in Zaanstad (805 euro). 

Negen gemeenten financieel uit balans  
Negen gemeenten staan dit jaar onder verscherpt toezicht van de provincie omdat hun begroting niet sluitend is. Het gaat om De Marne en Ten Boer in Groningen, Muiden in Noord-Holland, Lansingerland in Zuid-Holland, Beuningen en Apeldoorn in Gelderland, Nuenen en Gemert-Bakel in Brabant en Haaksbergen in Overijssel. De gemeente Haaksbergen moet volgens de provincie ‘herexamen doen.’ Uiterlijk 15 februari 2014 moet de gemeente een nieuwe, door de gemeenteraad vastgestelde, begroting indienen. Zodra deze is goedgekeurd vervalt het ingestelde preventief toezicht.

De meeste van die gemeenten zitten in hun maag met in het verleden aangekochte gronden die door de economische crisis minder waard zijn geworden. Die afboeking hebben ze moeten verwerken in de begroting. In het geval van Ten Boer is er de komende jaren zo weinig zicht op herstel van het begrotingsevenwicht, dat in november is besloten tot het aanvragen van noodsteun (de artikel 12-status) bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. De onder curatele plaatsing houdt in dat deze gemeenten geen grote financiële verplichtingen mogen aangaan zonder daarvoor eerst toestemming te hebben gevraagd (en gekregen) van de provincie. Dat geldt bijvoorbeeld voor de aankoop van nieuwe gronden, investerings- en kredietbesluiten en nieuw beleid.

Vrijwel alle toezichthouders constateren dat de al vijf jaar aanhoudende economische crisis verstrekkende gevolgen heeft voor de financiële positie van de gemeenten. Ze zien een achteruitgang van de financiële positie van de gemeenten, waarbij het meerjarenperspectief ronduit slecht is. Volgens gedeputeerde Ineke Bakker van Overijssel (VVD), verantwoordelijk voor het financieel toezicht, is bij gemeenten ‘het weerstandsvermogen flink geslonken’ en is ‘de rek eruit’.

De oorzaak daarvan is het structureel doorwerken van de rijksbezuinigingen in de gemeentebegrotingen, het onder druk staan van de inkomsten uit de grondexploitatie en de stijgende lasten door onder andere een toename van het aantal bijstandsgerechtigden. Daarbij komt dat de financiële gevolgen van de overdracht van taken (decentralisaties) aan gemeenten per 1 januari 2015 nog zeer ongewis zijn. De gezamenlijke provincies hebben bij minister Plasterk van Binnenlandse Zaken inmiddels hun zorg uitgesproken over de uitblijvende duidelijkheid over de gevolgen van de decentralisaties voor gemeenten.