Gemeentefonds finaal op de kop

Wat zou er gebeuren als gemeenten straks zwembaden en wegen niet meer uit rijksgeld, maar uit lokale belastingen moeten bekostigen? En het gemeentefonds er alleen nog is voor uitgaven in het ­sociaal domein?

In het vandaag gepresenteerde discussiestuk ‘Wel Zwitsers, geen geld?’ geeft de Raad voor de financiële verhoudingen (Rfv) met die denkrichting een voorzet voor een discussie die moet leiden tot een alternatief voor de bekostiging van de lokale overheden via het gemeentefonds. Kort door de bocht luidt die: ruimere mogelijkheden voor gemeenten om in de eigen inkomsten te voorzien en minder afhankelijkheid van het rijk. Dat moet leiden tot een meer doelmatig opererende overheid en versterking van de lokale democratie.

Wankele basis

De manier waarop gemeenten nu worden gefinancierd, past volgens de onafhankelijke adviesraad niet meer bij de taken die ze hebben. ‘Het gebrek aan zelfstandigheid zorgt voor een wankele financiële basis.’ De Raad stelt nadru kkelijk de vraag of de balans tussen taken en inkomsten verstoord is, omdat er wel veel taken richting gemeenten zijn gegaan, maar de mogelijkheid tot inkomstenverwerving niet. De Raad constateert dat de huidige inrichting tegen zijn grenzen aanloopt.

Waterbed-effect

Het eerste voorbeeld dat het adviesorgaan noemt is dat het rijksgeld nu via het gemeentefonds ‘kostengeoriënteerd’ verdeeld wordt. Dat wil zeggen: op basis van kosten die gemeenten zelf in het verleden maakten. Die methodiek heeft volgens de Rfv zijn grenzen bereikt, met name voor de taken die in regionaal verband worden uitgevoerd en voor kosten met een investeringskarakter.

De verdeling wordt bovendien steeds fragmentarischer beschouwd, en niet als geheel. ‘Dat leidt tot een nodeloos complexe verdeling en zorgt voor waterbed-effecten: oplossen van het ene verdeelprobleem leidt tot nieuwe verdeelproblemen’, aldus de Raad. De hoog oplopende discussie over de effecten van de voorgenomen herverdeling van het gemeentefonds – een verschuiving van 129 miljoen euro van grote naar kleine gemeenten – is er een voorbeeld van: voor- en nadeelgemeenten vliegen elkaar in de haren.

Afromen opbrengst

Het zijn dit soort ontwikkelingen en knelpunten die volgens de Rfv ‘fundamentele keuzes’ noodzakelijk maken. Eén van de denkrichtingen is om de mogelijkheden voor inkomstenverwerving voor gemeenten te vergroten. Een groter deel van de inkomsten zouden ze via lokale belastingen moeten kunnen ophalen. Daar hoort dan ook bij dat het rijk die opbrengsten niet gelijk weer afroomt voor de verevening.

Kleine bijdrage

Mogelijk gevolg is grotere verschillen tussen gemeenten. Voor wat fysieke, ruimtelijke en economische taken betreft, legt de Rfv de vraag voor of dat erg is. Zo nee, dan mag op die terreinen de rol van het eigen belastinggebied ‘veel groter’ zijn en die van het gemeentefonds ‘veel kleiner’. Bij taken met veel beleidsvrijheid en/of een groeps­karakter – denk aan wegen, zwembaden en winkelcentra – waar vooral de ‘eigen’ inwoners van gemeenten van profiteren, past misschien wel een veel grotere rol van het eigen belastinggebied. Bij dat soort taken hoeft het gemeentefonds alleen de grootste verschillen in inkomsten en kosten te verevenen en kan de verdeling veel eenvoudiger. ‘Dat kan tot gevolg hebben dat gemeenten slechts een kleine fondsbijdrage krijgen’, aldus de Rfv. Voor sociale taken ligt dat anders. Daar kan de Raad zich voorstellen dat de verschillen tussen gemeenten niet al te groot mogen zijn.

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 9 van deze week