Parlementair onderzoek zaak Spijkers

Op 4 september stuurde staatssecretaris Jack de Vries (CDA, Defensie) een brief aan de Tweede Kamer over de zaak Spijkers. Hij meldde dat Spijkers in financiële zin tegemoet wordt gekomen, herhaalde eerder uitgesproken verontschuldigingen, bevestigde dat de klokkenluider niet wordt beschouwd als een politieke crimineel of psychiatrisch patiënt en garandeerde Spijkers vrijheid van meningsuiting. Tot slot kwam het kabinet met de toezegging dat Spijkers zelf zijn dossiers mag inzien in het Nationale Archief. De brief was het resultaat van ingewikkelde gesprekken met de tussenpersonen Agnes Jongerius (FNV) en Krista van Velzen (SP).

Een knappe brief, ook een moedige brief, zo concluderen velen, eindelijk een doorbraak en het wordt daarom tijd dat Spijkers na 24 jaar zijn zegeningen telt en stopt met ageren. De Volkskrant: ‘Het is verstandig en begrijpelijk dat De Vries de affaire zo snel mogelijk de wereld uit wil helpen’. Over Spijkers: ‘Betrokkenen laten doorschemeren dat de voormalige maatschappelijk werker onmogelijke eisen stelt en helemaal niet geneigd is om tot een vergelijk te komen. Klokkenluiders zijn niet altijd de meest meegaande types. Spijkers lijkt zijn strijd tegen Defensie als zijn levensopdracht te beschouwen.’

Ik deel die visie niet, om het eufemistisch uit te drukken. Klokkenluiders zoals Spijkers worden vaak het slachtoffer van de zaak waarvoor ze strijden. Ze worden erdoor opgeslokt, raken inderdaad gebiologeerd door de strijd, komen nergens anders meer aan toe, staan ermee op en gaan ermee naar bed. Het werk overmant de thuissituatie en het persoonlijke leven en dat maakt dat verdriet, neerslachtigheid, spanningen en ziekte nogal eens voorkomen. Als gevolg en niet als oorzaak, zo moet daar uitdrukkelijk aan worden toegevoegd. In die zin is het eerdergenoemde hoofdredactionele commentaar van de Volkskrant mijns inziens schandelijk.

Terug naar de oplossing voor de affaire die de staatssecretaris voorstelt. Ik heb daar enerzijds wel bewondering voor. De Vries slaagt er in slimme concessies te doen en zo de agenda te bepalen en tegenstanders uiteen te spelen. Niet voor niets is hij Nederlands beste spindoctor. Hij zal ook nog wel wat toegeven wat betreft de toegang tot het Nationaal Archief. De grote vraag is dan of dit eindresultaat de affaire de wereld uit helpt.

Ik ben daar niet optimistisch over, omdat een kernpunt wordt omzeild. Het conflict gaat niet om de poen maar om politieke wil, om respect en om inhoud. Is die wil er? Pas toen de Tweede Kamer met de naam Van Vollenhoven kwam, zijn staatssecretaris en kabinet achter de schermen gaan bewegen, met uiteindelijk tegen alle beloften in pas na de zomervakantie de brief. Een brief zonder één woord over Van Vollenhoven... Typerend wat betreft het respect is dat er nooit direct met Spijkers is gesproken. Maar het belangrijkst is de inhoud. Wat verwachtte Spijkers, wat mocht hij verwachten en wat wordt hem geboden?

Laat ik voorop stellen dat de financiële tegemoetkomingen ruimhartig zijn. Maar: het gaat niet om de poen. Andere punten worden genegeerd of niet opgelost. De Vries meldt dat Spijkers persoonlijk inzage krijgt in zijn archief. Dat lijkt een mooi gebaar maar Defensie weet dat Spijkers te ziek is om daarmee iets te kunnen. Op dit punt wordt nog wel druk onderhandeld.

Het allerbelangrijkste is wat níet in de brief staat. Heel simpel gaat het dan om de vraag hoe dit in hemelsnaam heeft kunnen gebeuren en wat we daarvan kunnen leren om dit type escalatie in de toekomst te voorkomen. Op dit punt ontbreekt elke reflectie en ik denk dat dit de uitweg zou kunnen bieden uit het conflict. Wat Spijkers zielsgraag wil is dat zijn strijd niet voor niets is geweest. Met andere woorden: dat we er als samenleving iets van leren. Eerder is wel voorgesteld een parlementaire enquête te houden om aan waarheidsvinding te doen (FNV, Vrije Universiteit). Een alternatief zou kunnen zijn dat er een parlementair onderzoek plaatsvindt om deze vragen te beantwoorden.

Door onderzoek kan duidelijk worden wie welke besluiten voorbereidde, nam, uitvoerde, wie daar toezicht op uitoefende, hoe de buitenwereld invloed had et cetera. Nog mooier zou het zijn dit in vergelijkend perspectief te doen (bijvoorbeeld door ook te kijken naar wat er gebeurde met Ad Bos en Paul Schaap, klokkenluiders inzake respectievelijk de Bouwfraude en de kernreactor in Petten).

Eén ding is daarbij erg belangrijk. Wie denkt dat in de zaak Spijkers klaarheid komt via de toegang tot het depot in het Nationaal Archief, vergist zich, omdat: 

• niet erg duidelijk is wat er wel en niet in depot is gegeven;

   

• je ook andere bronnen nodig hebt om te kunnen reconstrueren wat er feitelijk is gebeurd (bv. Defensie-archieven); 

   

• je de direct betrokkenen (ambtenaren, psychiaters, landadvocaat, politici) moet kunnen horen om er achter te komen wat ze waarom deden en besloten.

   

Zonder hun verhaal zullen we nooit achterhalen, laat staan begrijpen, waarom het in sommige gevallen zo fundamenteel mis is gegaan.

Het woord is aan de Vaste Kamercommissie voor Defensie. Zullen we ooit weten hoe dit kon gebeuren en er lessen uit trekken? Willen we dat, dan moet de Kamer parlementair onderzoek durven starten, met toegang tot alle archieven en gesprekken met alle betrokkenen. Ofwel: een serieus onderzoek en wil men niet meewerken, dan alsnog een parlementaire enquête met het onder ede horen van de betrokkenen.

Prof. Leo Huberts, hoogleraar bestuurskunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam en sinds de jaren negentig via onderzoek en persoonlijk betrokken bij de zaak Spijkers.