Lokaal politiek bolwerk is te gesloten

Het is geen twee voor twaalf in de lokale democratie. Maar dat betekent niet dat er niets aan schort. Het lokale politiek bolwerk is nog te gesloten en inwoners hebben nog te weinig invloed. De problemen kunnen echter worden opgelost, zonder wetswijzigingen. De sleutel van verbetering ligt in handen van met name lokale politici.

Begrensd

De lokale democratie is een bevlogen, maar ook een begrensd systeem. Er moet in de ogen van Julien van Ostaaijen, universitair docent Bestuurskunde aan Tilburg University, op drie niveaus worden geïnvesteerd om de lokale democratie te verbeteren. Op het niveau van de lokale samenleving, op landelijk niveau en op het niveau van het functioneren van lokale politici en ambtenaren.

Oplossingen

“De oplossingen hebben vooral met het functioneren van personen en instituties te maken en veel minder met de inrichting van het lokaal bestuurlijk stelsel”, benadrukt hij in zijn deze week verschenen boek Tussen eerste overheid en tweederangsdemocratie. Het functioneren van de lokale democratie in Nederland. Bestuurders klampen zich te veel vast aan het geloof dat alles beter wordt als er forse structuurwijzigingen worden doorgevoerd, zoals minder raadsleden, een gekozen burgemeester of verruiming van het lokaal belastinggebied. “Het verschuilen achter institutionele wensen richting de wetgever is ook een manier om zelf niets te hoeven doen”, schrijft Van Ostaaijen.

Afhaken

Wat die lokale samenleving betreft, moet de kennis in de lokale samenleving worden vergroot over hoe de lokale democratie werkt. Ook moet de lokale samenleving worden uitgedaagd en gestimuleerd om mee te doen aan de politieke democratie. Daarbij moet worden voorkomen dat inwoners gedesillusioneerd afhaken. Burgerparticipatie moet alleen mogelijk worden gemaakt als inwoners ook echt invloed krijgen of als gewekte verwachtingen worden waargemaakt.

Inmenging

Op landelijk niveau is het volgens Van Ostaaijen wenselijk af te spreken tot hoever de landelijke inmenging in het lokaal bestuur mag gaan, waarmee de lokale autonomie wordt beknot. ‘Zolang dat niet gebeurt, staat er geen rem op.’

Integer

Op het niveau van het functioneren van lokale politici en ambtenaren is het belangrijk dat zij zich beseffen dat ze een voorbeeldfunctie hebben. ‘Ze moeten van onbesproken gedrag en integer zijn.’ Daarnaast moeten burgemeesters, wethouders, raadsleden, ambtenaren en actieve partijleden meer dan nu als “haarvaten van de maatschappelijke democratie fungeren en op allerlei manieren kennis over die lokale samenleving vergaren en daarna handelen”, zo schrijft Van Ostaaijen. Onder maatschappelijke democratie verstaat hij de inzet van burgers voor de samenleving en in het dagelijks leven (de ‘leefwereld’). Daar tegenover staat de politieke democratie die over de formele besluitvorming en formele besluitvormers gaat; de ‘systeemwereld’.

Tegenmacht

Het organiseren van tegenmacht is eveneens van cruciaal belang om de lokale democratie te verbeteren, vindt hij. ‘Een belangrijk aspect van democratie is dat je je als politicus zelf beperkingen oplegt en je eigen macht enigszins in toom houdt. Je moet zorgen dat je je eigen tegenmacht organiseert.’ Tegenmacht moet ook institutioneel worden georganiseerd. Een goed functionerende rekenkamer, een ombudsman die zijn werk kan doen en het waarborgen van goed functionerende en onafhankelijke lokale en regionale media zijn daarvan enkele ingrediënten.

Buiten partijkaders

De lokale democratie is een te gesloten wereld geworden, vindt Van Ostaaijen. Hij stelt dat er (meer) moet worden geëxperimenteerd met het overdragen van invloed van politieke partijen naar de lokale samenleving, zoals bij het voordragen van wethouderskandidaten. ‘98 procent is geen lid van een politieke partij. Je ziet wel dat politieke partijen langzaam buiten de partijkaders kijken, maar dat zou versterkt kunnen worden.’

Spel

Hij ziet daarnaast dat het wethouderschap een beloning is van goed raadslidmaatschap, in de ogen van de politieke partijen. ‘Vaak gaat het om het goed spelen van het spel zoals dat binnen het gemeentehuis wordt gespeeld. Je kunt ook op een andere manier naar het raadslidmaatschap en het wethouderschap kijken. Dat zijn namelijk twee totaal verschillende functies waarin heel verschillende kwaliteiten van een persoon wordt gevraagd.’

Politiek bolwerk

Alles overziend vindt Van Ostaaijen dat er veel te negatief over de staat van de lokale democratie wordt gesproken. ‘Het lokale niveau doet het hartstikke goed en beter dan op andere niveaus vind ik. Maar aan de andere kant constateer ik ook dat we er moeizaam in slagen om dat gesloten lokale politieke bolwerk open te breken en om echt invloed te geven aan inwoners. De sleutel van versnelling en verbetering ligt in handen van met name lokale politici en ambtenaren.’

Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur van deze week (inlog)

Tussen eerste overheid en tweederangsdemocratie. Het functioneren van de lokale democratie in Nederland. Boom Bestuurskunde, ISBN 978-94-6236-827-9, € 22,50.