Koester de kloof tussen politiek en burger

Als de afstand tussen politici en burgers kleiner wordt, is de kans op corruptie groter. Het is dus niet per se goed dat de kloof tussen burgers en de politiek wordt gedicht, concludeert Wouter Veenendaal in zijn promotieonderzoek. ‘Daar zitten ook nadelen aan.’

Onderzoek in microstaten
Hoe kleinschaligheid de kwaliteit en het karakter van democratie beïnvloedt is de vraag die Veenendaal wilde beantwoorden in zijn proefschrift. Daarvoor deed hij onderzoek in vier “microstaten” oftewel landen met minder dan 250 duizend inwoners: Palau, San Marino, de Seychellen en Saint Kitts en Nevis. ‘Dat zijn landen met minder dan 100 duizend inwoners. Palau heeft maar 20 duizend inwoners. In die zin vergelijkbaar met een kleine Nederlandse gemeente.’

Kleinschaligheid ondermijnt kwaliteit democratie
Conclusie: kleinschaligheid ondermijnt inderdaad de kwaliteit van de democratie. Maar vraag is natuurlijk in hoeverre zijn onderzoek in deze soevereine microstaten generaliseerbaar is naar de situatie in Nederlandse gemeenten of bijvoorbeeld een provincie als Limburg. ‘Natuurlijk zijn dit allemaal eilandstaten. Een plaats als Oegstgeest verlaat je gemakkelijker. Daarbij hebben gemeenten minder bevoegdheden.  Maar de uitkomsten zijn zeker generaliseerbaar naar de Nederlandse Antillen die nu Nederlandse gemeenten zijn. Het gaat erom dat mensen elkaar persoonlijk kennen. In een kleine Limburgse gemeente hebben mensen eerder contact met eigen bestuurders dan in een grote stad als Den Haag.’

Niet ideologie, maar personen zijn belangrijk
Als burgers en politici elkaar kennen ook tegenkomen in het dagelijks leven, kan dat ertoe leiden dat ze om politieke gunsten gaan vragen en deze worden gehonoreerd. ‘Dat gebeurt daar wel. Het is geen cultuurkwestie. Ik heb daarvoor gecorrigeerd door vier eilanden met verschillende culturen te onderzoeken.’ Bij politiek op kleine schaal wordt ideologie minder belangrijk, ontdekte Veenendaal. ‘Personen zijn belangrijker dan de inhoud. Ideologie speelt maar een kleine rol in de campagne. Het gaat om de persoon. Hij is electoraal afhankelijk van een klein aantal personen en kan door de schaal overal langs. Dat kan net het verschil maken.’

Schaalvergroting en klachten over grotere kloof
Het feit dat Nederlandse gemeenten meer bevoegdheden krijgen betekent niet dat dit fenomeen ook in Nederland gaat spelen. ‘Enerzijds zou je denken dat personen dan belangrijker worden, maar de afstand tot de burger wordt door schaalvergroting ook weer groter. Overigens lijkt dat vooral uit efficiëntieoverwegingen voort te komen, want tegelijkertijd blijven de argumenten dat de kloof groter wordt, zoals van Wallage, ook. Maar als een kleinere gemeente meer bevoegdheden krijgt kan de kans op corruptie groter worden.’ Een vergelijking met een Limburgse gemeente als Meerssen of de zaak-Van Rey heeft Veenendaal niet gemaakt. ‘Ik wil wel onderzoek doen naar de situatie in de Nederlandse Caribische gemeenten en later wellicht in andere gemeenten.’

Discussie over kloof burgers-politiek eenzijdig
Voordelen heeft kleinschaligheid ook, vertelt Veenendaal. Politici zijn beter op de hoogte van wat er speelt en dat kan leiden tot een hogere kwaliteit van de vertegenwoordiging. ‘Maar toch blijkt dit dan weinig inhoudelijk, maar meer om persoonlijke zaken te gaan.’ De discussie over de kloof tussen burgers en politici in Nederland wordt volgens Veenendaal te eenzijdig gevoerd. ‘Er is weinig aandacht voor de nadelen. Er zijn positieve aspecten aan een grotere afstand. Het zorgt bijvoorbeeld voor een professionelere verhouding tussen politici als ze niet vanuit hun persoonlijke geschiedenis kennen. Anders worden politieke beslissingen nogal eens bepaald door wie het heeft voorgesteld.’

Informeel zaken regelen niet controleerbaar
Een laatste nadeel van een smallere kloof tussen burgers en politiek in de eilandstaten is dat wel formele democratische structuren bestaan, maar deze instituties nogal eens worden omzeild door politici in contacten met burgers of tussen politici onderling. ‘Vaak zijn zaken sneller geregeld als je dat informeel doet, wanneer je een burger treft in de supermarkt of met een collega-politicus. Maar het is slecht voor de transparantie, want het is niet controleerbaar.’