Kanttekeningen bij de lottocratie

De G1000 illustreert een bredere beweging die het klassieke idee van loting voorstaat: een willekeurige greep nemen uit de bevolking en die verantwoordelijkheid geven. Er kleven echter problematische aspecten aan.

In een essay in Binnenlands Bestuur plaatst de Tilburgse hoogleraar vergelijkende bestuurskunde Frank Hendriks kanttekeningen bij deze vorm van lottocratie. De Vlaamse schrijver David van Reybrouck is de vaandeldrager van deze zogeheten aselecte democratie. Volgens hem levert gerichte selectie geen democratie maar aristocratie op, en dat ware democratie geeft iedere burger een gelijke kans om ingeloot te worden in het ‘minipubliek’ dat zich op enig moment over de publieke zaak buigt.

Opiniepeilingen
De vergelijking met polling dringt zich volgens Hendriks op – een aselecte, representatieve steekproef trekken uit een bredere populatie – , met dit verschil dat de ingelotenen bij een G1000 intensief met elkaar gaan delibereren, waardoor een meer ‘verlichte’ publieke opinie zou ontstaan dan bij instant-opiniepeilingen.

‘De G1000 is een fascinerend verschijnsel, met creatieve, opwekkende kenmerken, maar ook problematische aspecten die moeten worden benoemd’, stelt hij. Meer dan incidenteel en geïsoleerd kan aselecte democratie alleen maar werken als verreweg de meeste burgers geloven in de juistheid van loting en de ingrijpende individuele gevolgen daarvan. Voor het oude Athene gold dat een paar eeuwen, maar de moderne burger is geen oude Athener, en wil en kan dat in de meeste gevallen ook helemaal niet zijn. De moderne samenleving is diepgaand meritocratisch – en dus selectionistisch – geworden en daarbij ook nog eens tamelijk eigenwijs: ‘moet het lot bepalen wanneer ik moet participeren en wanneer ik me moet schikken in het oordeel van willekeurige anderen?’ ‘Wat denken ze wel!’ Ik hoor het mijn buurman of buurvrouw zo zeggen’, aldus Hendriks.

Willekeurige voorbijganger
De wonderbaarlijke wederopstanding van de aselecte democratie contrasteert met drie andere bewegingen, die juist inzetten op (zelf)selectie. Ten eerste noemt Hendriks de vitale-coalitiedemocratie, een heruitvinding van het coalitiedenken voorbij de politieke democratie. Hij denkt aan Brainport-Eindhoven en andere plekken waar gewerkt wordt met een triple-helix, die de vertegenwoordigers van overheden, bedrijven en kennisinstellingen met elkaar doet netwerken. Dezelfde samenwerkingslogica geldt voor de doe-democratie, die zich meer in de sfeer van lokaal burgerinitiatief manifesteert. Burgers zoeken elkaar hierbij gericht op. De derde beweging is de opmars van een stemmingendemocratie, die de snelle aggregatie van stemmingen in de dubbele betekenis van emoties én stemverklaringen mogelijk maakt.

Afgescheiden reservaten
Vergeleken met die bewegingen grossiert de lottodemocratie volgens Hendriks in afgescheiden reservaten van loting en deliberatie: klein en fijn in zichzelf maar weinig indruk makend in the world out there. ‘De deelnemers aan een G1000 maken een bijzondere sociale happening mee, die op het moment zelf betekenisvol lijkt te zijn, maar in het vervolg weinig effect sorteert. De tienpuntenlijstjes die op het eind worden vastgesteld kunnen door bestuur en praktijk even gerust worden omarmd als genegeerd. De Belgische G1000 was dit lot beschoren, en het Nederlandse beeld is voorlopig niet veel anders.’

Praatsessies
De vooruitzichten kunnen volgens hem aanmerkelijk beter worden als G1000-achtige burgertoppen een daadwerkelijke link krijgen met de vitale bewegingen. ‘Als de triple helix door een aselect burgerforum wordt opgepord, niet als superieure stem van ‘de’ burgerij, want dan loopt het snel spaak, maar als creatieve aanvulling op wat verder nog van burgers en maatschappelijke partijen kan worden opgepikt. En waarom zou een wethouder haar ruimtelijke plannen niet ter toetsing en verrijking kunnen voorleggen aan een aselecte G-zoveel? Niet als vervanging van de gekozen gemeenteraad, of een gericht samengestelde adviesraad, maar als aselecte aanvulling daarop’, aldus Hendriks.

Dan zouden de sterke punten van de G1000-formule meer effect kunnen sorteren. Wat de G1000 vóór heeft op de interactieve praatcircussen van de jaren ’90 is volgens Hendriks, het creatieve gebruik van ict waarmee intensieve praatsessies telkens met een collectieve gevolgtrekking worden afgerond. ‘Als de link met de buitenwereld scherper wordt, worden de gevolgtrekkingen mogelijk ook scherper’, stelt hij. ‘Op deze manier kunnen aselecte burgertoppen wel degelijk van toegevoegde waarde zijn.’

Lees het volledige essay in Binnenlands Bestuur nr. 2 van deze week (inlog)