Elzinga: dualisering is nog niet af

Exact tien jaar na de invoering van het dualisme in het lokale bestuur stelt de bedenker ervan, Douwe Jan Elzinga, dat de dualisering nog niet ‘af’ is. De raad hanteert het wapen raadsenquête nog te weinig.

Oppermachtig

Het dualisme werd ingevoerd om weer politiek te kunnen bedrijven in de gemeenteraden. Het ontvlechten van de posities – raden/staten en colleges van bestuur – was een vereiste. De diagnose van de Staatscommissie-Elzinga was dat de heerschappij in de gemeente bij de gemeenteraad, in feite bij het college komen te liggen. Oppermachtige wethouders stuurden het college en de raadsmeerderheid aan. De politieke meerderheid controleerde zo zichzelf, de minderheid had weinig in te brengen.

Ontvlechting

Elzinga doorbrak dit klonterige machtssysteem door een radicale ontvlechting van de posities van raad en college en het creëren van een nieuwe rolverdeling met gezondere checks and balances. Alleen zo zou het politieke bedrijf weer kunnen gaan floreren en kon de politieke controle op het bestuur worden hersteld. Na een snelle wetswijziging werd met de raadsverkiezingen van 2002 - de provinciebesturen volgden een jaar later - het nieuwe duale bestel van kracht.

Angstig

Tien jaar later zegt Elzinga in een interview in Binnenlands Bestuur redelijk te spreken te zijn over wat er van zijn geesteskind is geworden. Als grootste winst beschouwt hij het gestegen zelfbewustzijn van de gemeenteraden. ‘De positie van de raad als stadsparlement’, zegt hij, ‘is ontegenzeggelijk sterker geworden. Het wethouderschap daarentegen lijkt een beetje angstige functie te zijn geworden.’

De raad lijkt aan zelfbewustzijn te hebben gewonnen. Door de groter geworden mentale afstand ten opzichte van het college, door de komst van een nieuw wettelijk instrument als de raadsenquête en dankzij de professionele ondersteuning van een raadsgriffie. Onderzoek wees uit dat in de eerste jaren na de invoering de wethouders van alle spelers de meeste moeite hadden met de nieuwe verhoudingen. Elzinga: ‘In de eerste jaren heeft dat veel koppen gekost, vooral onder wethouders met weinig politieke ervaring. Maar ook onder de oudere generatie die het monisme gewend was. Die wethouders moesten er plots aan wennen dat ze niet meer onbetwist de baas waren.’ De onvrede, waarvan het hoogtepunt lag in de jaren 2005 en 2006, is nu wel aan het wegebben. De wethouders van nu weten niet anders dan dat de verhoudingen duaal zijn.

Coalitiedwang

Elzinga gelooft niet dat met de vermindering van de onaantastbaarheid de bestuurskracht van het college is verzwakt.’Vroeger ontbrak het aan tegenwicht, het mocht dus wel een onsje minder met de bestaande overmacht. Maar ook onder het dualisme is het verschijnsel coalitiedwang niet uitgebannen. Elzinga: ‘Ik zie de coalitiedwang weer sterker worden. Ik denk dat het te maken heeft met de moeilijke tijden van nu. Door bezuinigen en recessie is de nood aan de man in de gemeenten, en daarmee neemt de neiging om elkaar vast te houden toe.’

Spitwerk

De dualisering is zeker nog niet ‘af’. Zo zou de gemeenteraad volgens Elzinga de onderste steen best nog wat vaker boven mogen halen. ‘De raadsenquête is hier een belangrijk wapen, maar dat wordt nog te weinig in stelling  gebracht’, vindt hij. Voor zulk spitwerk ook de rekenkamers worden ingeschakeld, maar dan is het wel zaak om hun positie te verduidelijken. ‘In de praktijk’, weet Elzinga, ‘doen zich hier problemen voor. De rekenkamer is bedoeld als instrument van de raad, die haar opdrachten moet kunnen geven. Maar in de praktijk zien we dikwijls dat rekenkamers onafhankelijk te werk gaan en zelf hun onderzoeksagenda bepalen. Hier wreekt zich dat het opdrachtgeverschap van de raad wettelijk niet goed is geregeld en dat zou wel moeten gebeuren.’