‘Decentralisaties vormen risico voor integriteit’

De overgang van verzorgings- naar participatiestaat vormt een risico voor de integriteit. ‘Dit gaat gemoeid met grote geldstromen en dat kan ook de aandacht trekken van malafide bedrijven.’

‘Ik kijk vanuit mijn professie met een zekere vrees naar de decentralisaties’, aldus Hans Groot, adviseur van het op 1 januari opgerichte Steunpunt Integriteitsonderzoek Politieke Ambtsdragers van het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS). ‘Je kunt in de overgang van de verzorgingsstaat naar de participatiestaat theoretische risico’s verwachten.’ Groot zegt geen onderzoek te hebben gedaan dat deze inschatting ondersteunt of al incidenten in deze richting te hebben gezien, maar hij wijst wel op de pril ingerichte wetgeving rond de taken die naar het lokale domein zijn gegaan. ‘Daar is veel geld mee gemoeid. Dat trekt aandacht. We hebben het over kwetsbare groepen: ouderen en jongeren. Die zijn niet mondig. Ze kunnen moeilijk verwoorden wat ze willen.’

Commerciële partij
Daarbij staat het ambtenarenapparaat op zichzelf al onder druk en krijgt het er nu een taak bij. ‘Er is veel roep om meer krimp van het ambtenarenapparaat en de huidige ambtenaar ziet er al anders uit dan vroeger toen hij een eed aflegde en veertig jaar op zijn plek zat.’ De nieuwe ambtenaar werkt op projectbasis, op het grensvlak van publiek en privaat, is veel vaker alleen op pad en 24/7 in de weer op locatie of in de trein, constateert Groot. ‘Die loyaliteit moet zich nog bewijzen en de manier om dat te borgen ook.’

Het regelen van de uitvoering van de decentralisaties is nog maar net begonnen, ziet Groot. ‘De vraag is of de ambtenaar zijn werk al goed kan doen en of er voldoende controles en checks and balances zijn. Voorheen waren vier ogen bij het vergunningenproces. Dat mag je in dit domein ook verwachten.’ Om integriteitsrisico’s te voorkomen moet de ambtenaar goed geëquipeerd zijn en gefaciliteerd worden. ‘Er moet genoeg controle zijn. Bij de aanvraag van een paspoort kijkt de ene ambtenaar of je er recht op hebt, de ander geeft hem af. Je moet deze handelingen niet in één hand leggen omdat dat servicegerichter is. Dan wordt het moeilijker om misbruik tegen te gaan. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de interactie tussen een ambtelijke opdrachtgever en een dienstverlenende commerciële partij. Die checks and balances moeten er zijn.’

Mindere types
Foute bedrijven zien hun kant schoon en kunnen ruimte vinden zich tussen de betrouwbare dienstverleners te wurmen. Groot gaat er weliswaar van uit dat de grote meerderheid van de commerciële aanbieders fatsoenlijk is. ‘Maar er zitten ook mindere types tussen en die moet je wel van het lijf houden. Deze zaken in het sociaal domein spelen zich juist niet altijd af in de openbaarheid, maar in het privédomein van een hulpbehoevende.
En van een groep die zich moeilijk kan roeren kun je op dit vlak weinig verwachten. Je moet dat dus voor zowel de ambtenaar als voor deze groepen goed faciliteren.’

Een manier om dat te doen is de risico’s op voorhand in kaart brengen. Groot bepleit dat gemeenten een risicoanalyse maken van wat goed en fout kan gaan en daarop acteren. Of alle gemeenten een dergelijke analyse al hebben gemaakt is Groot onbekend. ‘Ik heb nog geen aanwijzingen dat het ergens al fout is gegaan en ga ervan uit dat gemeenten hebben nagedacht over de risico’s.’

Reactieve impuls
Tijdens het onlangs gehouden integriteitsseminar van de Wethoudersvereniging werd Groot gevraagd hoe bestuurders kunnen voorkomen dat integriteitsrisico’s zich voordoen in hun gemeente. Groot, eerder hoofd van Bureau Integriteit in Amsterdam, sprak over het houden van een vredesberaad en over afspraken maken over hypothetische integriteitskwesties. ‘Nieuwe colleges moeten de risico’s die zich kunnen voordoen op voorhand al bespreken en daarop een actielijn inrichten.’

Een bestuurder moet zichzelf al in een vroeg stadium de vraag stellen wat te doen als er iets misgaat. ‘Wat als een raadslid vertrouwelijke informatie lekt of een wethouder tegen de schijn van belangenverstrengeling aanloopt? Je kunt deze incidenten gemakkelijker bespreken als dit is geborgd in een samenhangend integriteitsbeleid. Ik vind het eigenlijk een logische zaak dat je de gemeentelijke organisatie daar als geheel op inricht. Dat is volgens mij de beste waarborg om minder risico’s te lopen en dat geldt dus net zo goed voor de decentralisaties in het sociaal domein. Je mag integriteit dan niet koppelen aan een reactieve impuls.’