Spanning op arbeidsmarkt raakt gemeenten

Vacaturegraad in openbaar bestuur stijgt met 64 procent

Schagen, een naar eigen zeggen veelzijdige gemeente in Noord-Holland, ‘op slechts 45 minuten treinen van Amsterdam’, gelegen ‘in een oase van landelijke gemoedelijkheid’ en ‘met een eigen strand’ is voor de afdeling ruimte/taakveld ruimtelijke procedures op zoek naar een beleidsmedewerker Ruimtelijke Ontwikkeling. Het betreft een vervanging van iemand die de organisatie heeft verlaten.

De reactietermijn voor de vacature voor 36 uur had in eerste instantie een deadline tot 17 augustus, maar is op die dag verlengd tot 11 september. Ian Slats, adviseur P&O van de gemeente, legt desgevraagd uit waarom. ‘Heel simpel. We wilden wat verder vissen’, zegt hij. ‘Nu hadden we er 11. Dat is wat weinig, hetgeen overigens in dit vakgebied normaal aan het worden is. Zeker als je het vergelijkt met zo’n anderhalf jaar geleden. Op eenzelfde soort vacature kregen we toen nog 80 tot 100 reacties. Nu zijn we al heel blij als we er 25 hebben.’

Dat langer openstaan van vacatures is een algemene trend. In het afgelopen kwartaal nam volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek het aantal ontstane vacatures sneller toe (15.000) dan het aantal vervulde vacatures (8.000). ‘Dat duidt erop dat vacatures langer openstaan’, aldus het CBS. ‘In totaal ontstonden er 264.000 vacatures en werden er 244.000 vervuld. Dit zijn de hoogste aantallen sinds 2008.’

De laatste drie kwartalen kwamen er in Nederland telkens meer dan 50.000 banen bij. Over de hele linie bezien is de stijging op jaarbasis nu 199.000 banen. Dat is veel, maar nog niet zoveel als in 2007. Dat is het jaar dat de grootste stijging plaatsvond. De banengroei liep toen op tot 335.000. Dat blijkt allemaal uit deze maand gepubliceerde cijfers van het CBS. Uit dat overzicht blijkt dat ook in het openbaar bestuur sprake is van banengroei. Vergeleken met het eerste kwartaal van dit jaar, kwamen er in het tweede kwartaal er in die sector opnieuw vierhonderd banen bij.

Vacaturegraad
De aantrekkende economie leidt tot een toename van het aantal banen in vrijwel alle bedrijfstakken. Alleen de financiële dienstverlening en de landbouw en visserij vormen daarop een uitzondering. De helft van alle banen die er de afgelopen drie jaar – drie jaar van groei – per saldo zijn bijgekomen, kwam voor rekening van de uitzendbureaus. Daar deed zich in het afgelopen kwartaal opnieuw de grootste groei voor. Ook in de bedrijfstak handel, vervoer en horeca trok de werkgelegenheid het afgelopen kwartaal aan, net als in de bouw.

De toename van het aantal openstaande vacatures was met 20.000 de grootste sinds 2006. Het oplopend aantal vacatures leidt ertoe dat de vacaturegraad, het aantal vacatures per duizend banen van werknemers, stijgt. Medio 2017 waren dat er 26 op de duizend, tegen 20 op de duizend een jaar eerder. De verschillen in de ontwikkeling van de vraag per sector zijn echter groot. Het UWV constateert dat de vacaturegraad in de sector bouwnijverheid het sterkst toeneemt: 113 procent tussen het eerste kwartaal 2015 en het eerste kwartaal 2017. Daarna volgen de sectoren zorg en welzijn en openbaar bestuur met respectievelijk 83 en 64 procent. Gemiddeld over alle sectoren is de vacaturegraad in twee jaar tijd een derde hoger geworden: van 17 naar 24. Bij het openbaar bestuur ging hij in die periode van 11 naar 18.

Projectleiders
Volgens Rennie Hooi, algemeen directeur van Het Publieke Domein, zijn gemeenten nu vooral naarstig op zoek naar nieuwe medewerkers op het terrein van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling. In het bijzonder gaat het daarbij om afdelingshoofden en project- en programmaleiders. ‘De grootste vraag doet zich voor in de driehoek Amsterdam- Zwolle-Rotterdam. Tijdens de crisisjaren is er in die regio relatief veel op die functies bezuinigd. Dat had er alles mee te maken dat de nieuwbouw stil kwam te liggen en bouwplannen in tijd naar achter werden geschoven. Nu door de economische groei de bouw weer aantrekt, wordt met name in die driehoek fors ingezet op uitbreiding van het aantal ro-ambtenaren’, zegt Hooi.

Probleem is dat die volgens hem niet makkelijk zijn te vinden. Mensen met die gezochte kennis en ervaring zijn er wel, maar de meesten zijn de afgelopen tijd bij commerciële bedrijven terechtgekomen. Die bedrijven waren de gemeenten voor. ‘De gezochte mensen worden schaars’, aldus Hooi.

Dat is precies de ervaring in de gemeente Schagen. ‘Je kunt wel mensen vinden, maar je wil de goeie mensen’, aldus Ian Slats. En dan komt het voor dat je een vacature vaker uit moet zetten. Vooral dus in het ruimtelijk domein. Met name bouwinspecteurs blijken erg lastig te vinden. Ook andere gemeenten in de omgeving hebben daar volgens hem moeite mee. Net als Schagen ondervinden die namelijk redelijk veel concurrentie uit de Randstad, zeg maar op zo’n 45 minuten treinen. ‘Daar wordt nu eenmaal meer geboden qua salaris’, weet hij.

Betere salariëring
Chris Berkhout, afdelingsmanager bestuurs- en managementondersteuning, bij de gemeente Langendijk kan erover meepraten. Ook hij geeft aan dat het de laatste jaren ‘inderdaad wel moeilijker is geworden om mensen aan te trekken’, en hij doelt daarbij op de werkvelden ‘ict, juridisch en financieel’. Berkhout illustreert het verschil met een jaar of vijf geleden aan de hand van de respons op een vacature. ‘Toen zag je alleen al op basis van de brieven veel geschikte kandidaten. Tegenwoordig loopt het daar vaak niet meteen van over en nodig je mensen uit die in elk geval aan de eisen voldoen. Vaak zit daar dan gelukkig toch een uitermate geschikte kandidaat tussen.’

En als dat niet zo is? Berkhout: ‘Dan moet je gewoon even wachten. De volgende keer dat je met de vacature komt, kunnen er zo maar wél voldoende geschikten tussen zitten. Voor de tussentijd huur je in, zodat alles doorgang kan vinden.’

De verklaring voor de krapte is volgens de afdelingsmanager dat iedereen in dezelfde vijver vist. ‘Laatst hadden we een geschikte kandidaat gevonden, die vervolgens voor een andere gemeente koos: een grotere gemeente.’ Een grotere gemeente betekent volgens Berkhout al snel een zwaardere functie, door meer complexiteit, en zo meer uitdaging. ‘Tegen een betere salariëring dan ook.’

Komst Omgevingswet
Te voorzien is dat gemeenten, ondanks de talrijke personeelsreductieplannen, net als in andere jaren van hoogconjunctuur last gaan krijgen van de arbeidsmarktkrapte. Deels heeft dat dus te maken met de aantrekkende economie, maar deels ook met de vergrijzing van het ambtenarenapparaat. Becijferd is immers dat in 2018 de uitstroom van de babyboomers zijn piek bereikt in overheidsland. ‘Die krapte doet zich binnen de gemeente nu al een tijd lang voor waar het gaat om uitvoeringsfuncties binnen het sociaal domein’, aldus Hooi. Kijkend naar de nabije toekomst, verwacht hij allereerst dat het vinden van de juiste juridische medewerkers voor gemeenten een probleem gaat worden, en dan met name van mensen die kennis hebben van de Omgevingswet. De invoering daarvan wordt weliswaar uitgesteld, maar dat geeft hooguit even respijt.

Directeur Gerard Evers van Euro-HRM wil de spanning op de arbeidsmarkt graag wat relativeren. ‘Je hebt cijfers en cijfers’, zegt hij. Waar geen rekening mee wordt gehouden, is dat de arbeidsmarkt niet robuust, niet van steen is. Deze is namelijk rekbaar. Ik bedoel, het verborgen arbeidsaanbod is behoorlijk groot in Nederland. Je hebt enerzijds veel mensen die meer uren zouden willen werken dan ze nu al doen en je hebt een grote groep – denk aan 55-plussers – die tijdens de crisis ontmoedigd waren om te gaan werken, maar die zich nu weer gaan melden.’ Naast de op termijn verwachte afname van de leegloop, wordt de vermeende krapte volgens de oud-hoogleraar bovendien enigszins gedempt door een toename van de productiviteit.

Jagend bedrijfsleven
De arbeidsmarktdeskundige voorziet op de korte termijn hooguit voor een paar specifieke functies problemen ontstaan waarvoor het bedrijfsleven aantrekkelijker is. ‘Maar’, zegt hij, ‘de overheid heeft ten opzichte van de markt qua arbeidsvoorwaarden ook een aantal pluspunten voor de jongere generatie, zoals met name een betere balans tussen werk en privé. En je blijft altijd een groep mensen die uit ideële overwegingen – werken voor de samenleving – kiest voor een baan bij de overheid.’

Dat neemt niet weg dat de overheid zeker wel problemen kan gaan krijgen om voldoende gekwalificeerde medewerkers te werven. ‘Die spanning manifesteert zich niet binnen nu en een paar weken, maar wel over één of twee jaar. Los van de eventuele uitbreidingsvraag, krijgt de tamelijk vergrijsde overheid de komende jaren te maken met een vervangingsvraag vanwege de uittocht van personeel: mensen gaan weg, het werk blijft liggen.

De vraag is dan niet alleen hoe groot de vijver nog is om uit te vissen – ook het bedrijfsleven jaagt op personeel – maar vooral ook hoe sterk je hengel is waarmee je vist. Zeg maar, hoe is het gesteld met je relatieve aantrekkelijkheid als werkgever?’, aldus Gerard Evers. ‘Daar moet je als gemeente op tijd over gaan nadenken.’

Mismatch
‘Een tekort aan gemeenteambtenaren? Nee, er is eerder sprake van een mismatch’, zegt Joost van Dijk, hoofd marketing en business development van Aethon. Door met name de voortschrijdende digitalisering zijn er volgens hem medewerkers met andere competenties nodig. Botter gesteld: een deel van het huidige personeelsbestand is niet goed genoeg. ‘Neem alleen al de afdelingen Burgerzaken. De verwachting is dat de helft van de naar schatting 8.000 mensen die er nu werkzaam zijn de slag niet kunnen maken die nodig is.

Burgers hoeven niet meer zo vaak naar het gemeentehuis. Maar die burgers die zich wel nog aan de balie melden, komen vooral met complexe kwesties. Dat vraagt in feite dat de frontoffice niet wordt bemenst door mbo’ers, zoals dat nu in veel gevallen gebeurt, maar door hoger opgeleide professionals’, zegt Van Dijk. ‘Dat wil zeggen: mensen ook met digitale vaardigheden.’ In die zin wordt de gemeentelijke backoffice volgens hem steeds meer frontoffice met medewerkers op hbo/ wo-niveau.